Bændur þakklátir frjótæknum

Hermann Árnason, frjótæknir á Hvolsvelli, hefur unnið við sæðingar frá því hann var nítján ára árið 1978. Hann verður 67 ára gamall í haust, en segist ekki vera búinn að taka ákvörðun um hvort hann láti af störfum við þau tímamót. Starfssvæði hans nær frá Mýrdal vestur að Rangárvöllum.

„Ég vann við þetta mjög mörg sumur með búskap, en ég var bóndi á Stóru-Heiði austur í Mýrdal. Síðan var ég stöðvarstjóri hjá Sláturfélagi Suðurlands í ellefu ár, en hvarf aftur að þessu starfi fyrir sextán árum. Ég hef aldrei unnið nema fyrir bændur eða sem bóndi. Ég er ekkert leiður í starfi, langt því frá, en mér finnst gaman að vinna fyrir bændur og þeir eru þakklátir. Það sem er sérstakt við þetta starf er að það þarf heilmikla samvinnu milli bónda og sæðingamanns til að koma kálfi í kú,“ segir Hermann.

Talhólf og nýtt app

Í byrjun dags fer Hermann yfir pantanir frá kúabændum. „Við erum með talhólf en núna er komið nýtt app sem bændurnir panta í gegnum. Mér finnst það mikil framför, en bændur geta auðveldlega valið naut og komið ýmsum skilaboðum til okkar. Appið er mjög skilvirkt og það hefur sýnt sig að skráningin er öruggari. Að lokinni sæðingu skrái ég allt inn og það er farið beint í Huppu, gagnagrunn kúabænda.

Þetta minnkar hættuna á villum, en bóndinn skráir gripanúmerið þegar hann pantar og svo er ekkert annað fyrir mig en að staðfesta það, í staðinn fyrir að handskrifa hlutina margoft í bókhald.“ Appið heitir Fang og er komið í notkun á öllu landinu, þó svo að ekki hafi allir bændur tileinkað sér það.

Misjafnt er milli daga á hversu marga bæi Hermann fer. „Eins og í dag, þá voru þetta fimmtán bæir og það hefur verið algeng tala í vetur.“ Á slíkum degi keyrir Hermann í kringum 230 kílómetra.

„Áður fyrr sá hver frjótæknir um minna svæði og það voru meiri árstíðaskipti á sæðingum. Þá gat það dottið niður í ansi lítið eða ekki neitt en núna er mjög sjaldgæft að þetta fari undir sex til sjö bæi.“

Lausaganga og fækkun búa

Mesta breytingin á starfi frjótækna að mati Hermanns er fækkun búa og aukning stærri lausagöngufjósa, en áður voru kýr oftast bundnar á bása í litlum fjósum. „Aðstaða til sæðinga fylgdi ekki alveg eftir og er of víða ábótavant, en sums staðar er þetta komið í gott lag. Góð aðstaða er þar sem kýr eru teknar frá í sér stíu, svo aðrir gripir séu ekki að vesenast í þér, með læsigrindum og helst hliðarsláttargrindum,“ segir Hermann. Einnig geti verið gott að vera með sérstaka bása þar sem hægt er að skorða kýrnar tímabundið af. Mjög erfitt geti verið fyrir lágvaxna frjótækna að sæða kýr uppi á legubás og því fylgi slysahætta ef kýrin er laus.

„Við frjótæknar viljum helst að bændur komi kúnum í viðeigandi aðstöðu. Staðreyndin er líka sú að fanghlutfall hækkar þar sem gripurinn stendur í smá tíma í rólegheitum fyrir sæðingu,“ segir Hermann. Með tilkomu nýja appsins geta bændur vitað fyrir víst hvenær frjótæknirinn er væntanlegur og gert ráðstafanir.

Eyðilagði tvo Land Rovera

Bílakosturinn hefur jafnframt breyst mikið til batnaðar á síðustu áratugum. „Hann var náttúrlega mjög skrautlegur hérna á árum áður. Ég byrjaði að vinna á gömlum Land Roverum sem voru nánast útkeyrðir og þetta voru allt holóttir malarvegir. Ég kláraði tvo bíla fyrsta sumarið. Það bræddi úr öðrum og hinn brotnaði í sundur.“ Núna er Hermann með nýjan Skoda Kodiaq til umráða sem leysti af hólmi Tesla sem hann var búinn að nota í þrjú og hálft ár og keyra 240 þúsund kílómetra frá því að hann fékk hann nýjan.

Verkfærin sem frjótæknar nota eru nánast eins og þau voru fyrir hálfri öld. „Núna erum við komnir með almennilega hanska, en áður vorum við í plastpokum með engum fingrum, úr þykkara plasti og þeir náðu lægra upp á handlegginn. Þegar ég byrjaði var komin þessi djúpfrysting á sæði og ég sæddi aldrei með fersku sæði eins og gert var til að byrja með.“ Önnur verkfæri sem skipta höfuðmáli eru sæðingapípan og köfnunarefniskúturinn sem geymir sæðisskammtana við mínus 196 °C gráður. Nautasæðið er tekið á Nautastöð Bændasamtaka Íslands á Hesti í Borgarfirði úr bestu kynbótagripum landsins.

Aðspurður viðurkennir Hermann að ekki allir geti náð árangri í starfi frjótækna. „Við erum að vinna með þreifiskyninu og lendum í því öðru hvoru að fá fólk sem hefur ekki tilfinningu fyrir þessu.“ Hermann hefur ósjaldan kennt nýjum frjótæknum handbrögðin og segir nema sem hafa reynslu úr sauðburði ná mesta árangrinum. „Ég bar þá gæfu sjálfur að hjálpa kindum við burð frá blautu barnsbeini og það er ofsalega góður grunnur.“

Ef sæðingamanninum gengur illa í sínu starfi getur það þýtt tekjutap fyrir bændur. „Yfirleitt er verið að miða við að kýrnar séu að bera einu sinni á ári til þess að hámarka afurðirnar. Það er líka hinn náttúrulegi gangur.“ Hermann segist hiklaust geta mælt með starfi frjótækna. „Þetta er fyrir þá sem hafa áhuga á góðu starfi og góðum mannlegum samskiptum. Ég tók mér einu sinni ársfrí og var að spá í að fara í annað starf, en fyrst og fremst voru það mikil viðbrögð bænda við brotthvarfi mínu sem gerðu það að verkum að ég snéri aftur. Það sem ég met mest við þetta starf er hvað það er gott að vinna fyrir bændur og hvað þeir eru þakklátir,“ segir Hermann.

Mikil blindravinna

Sigríður Auðna Guðgeirsdóttir Hjarðar, dýralæknir frá Hjarðargrund í Jökuldal, var að læra verklega þátt sæðinga þegar blaðamaður hitti Hermann. Hún hefur ákveðið að bæta við sig þekkingu á kúasæðingum til þess að geta sinnt faginu í afleysingum á Austurlandi þegar þess þarf.

Hún segir fyrsta skrefið í sæðingum vera bændanna, en þeir þurfa að fylgjast með merkjum um egglos hjá kúnum. „Það er langbest að sæðingin eigi sér stað eftir að kýrnar eru búnar að sýna mestu einkennin um beiðsli, en þá eru meiri líkur á að sæðisfrumurnar nái á réttum tíma í eggið þegar það losnar,“ segir Sigríður Auðna. Sæðingamaðurinn þræðir sæðingapípu með nautasæði upp í gegnum leghálsinn og inn í legið á kúnni.

„Ég fer með aðra höndina upp í endaþarminn til þess að finna leghálsinn og til að leiða pípuna sem sett er upp í skeiðina. Ef þú ert á réttri leið finnur þú alltaf fyrir pípunni þar sem það er svo þunnt á milli. Sú hönd sem er í endaþarminum getur náð taki á leghálsinum og fært hann upp á pípuna og þegar við sleppum sæðinu í leginu á það greiða leið upp í leghornin.

Þetta er mikil blindravinna. Ef maður veit ekki að hverju maður er að leita þá getur þetta gengið illa, því að skeiðin, leghálsinn og legið er jafn mismunandi og kýrnar eru margar. Þetta er líka nákvæmnisvinna, en maður þarf að vera sterkur án þess að vera harðhentur.“