Lóum og spóum fækkar ógnvænlega

Heiðlóu og spóa fækkar ört. Ástæðan er rakin til samþættra áhrifa hér á landi, en ekki síst mannlegra umsvifa á láglendi. Stór hluti heimsstofna þessara fugla verpur á Íslandi.

Um helmingur allra heiðlóa veraldar verpa á Íslandi og hátt í þriðjungur allra spóa. Lóan og spóinn eiga nú í vök að verjast á Íslandi.

Fuglum sem reiða sig á opin búsvæði er að fækka. Stofnarnir dragast saman á heimsvísu, ekki síst hin síðari ár og nú sjást merki þess að þeim fækki einnig á Íslandi. Ekki er talið að rýrnun þessara stofna stafi af breytingum á vetrarstöðvum.

Helmingur hreiðra á Íslandi eru rænd en það er tiltölulega lágt hlutfall í alþjóðlegu samhengi og því ekki hægt að kenna afránsþrýstingi um fækkunina. Hins vegar eru mannleg umsvif að aukast verulega. Þeim fylgir tap á búsvæðum með tilheyrandi jaðaráhrifum, og þau geta haft áhrif á afránsþrýsting, þ.e. aukið hann á þá fugla sem eru eftir á búsvæðum.

Uppbygging þrengir að

Aldís Erna Pálsdóttir, vistfræðingur hjá Náttúrufræðistofnun, fjallaði á dögunum um stöðu mófugla á Hrafnaþingi Náttúrufræðistofnunar. Kynntar voru rannsóknir Rannsóknaseturs Háskóla Íslands á Suðurlandi á áhrifum ýmissar landnotkunar, svo sem húsa, vega, raflína og skóga, á þéttleika mófugla í nánasta umhverfi. Einnig hvaða áhrif þessar breytingar hafa á afkomu (klakárangur) hreiðra, hverjir eru helstu afræningjar á hreiðrum þessara tegunda og stöðu íslensku vaðfuglastofnanna almennt. Aldís hefur sérstaklega rannsakað áhrif breytinga á landnotkun á fuglastofna á Íslandi.

„Hér á Íslandi má enn finna stór opin búsvæði; kjörvarpstöðvar ýmissa fuglategunda sem ferðast jafnvel þúsundir kílómetra til að verpa hér á sumrin. Hægt og rólega þrengir að þessum tegundum með mannlegri uppbyggingu og tilheyrandi búsvæðabreytingum,“ sagði Aldís í erindi sínu. Stór hluti mófugla Íslands séu vaðfuglar sem fari almennt fækkandi í heiminum, þar sem búsvæði þeirra minnki ört. Þessar tegundir eru, að sögn Aldísar, langlífar og því geta áhrif búsvæðamissis verið lengi að koma fram.

Stórir heimsstofnar hér

Mófuglar eru tegundir sem nýta sér þau opnu búsvæði sem finna má á Íslandi. Eru þar helstir skógarþröstur, þúfutittlingur, tjaldur, hrossagaukur, jaðrakan, lóuþræll, stelkur, spói og heiðlóa. Tveir fyrstnefndu eru spörfuglar en hinir vaðfuglar.

Á Íslandi eru mjög stórir heimsstofnar þessara tegunda. Talið er að 5% af öllum tjöldum og hrossagaukum heimsins verpi á Íslandi, milli 10 og 20% af öllum jaðrakönum, lóuþrælum og stelkum, og milli 30 og 60% af spóum og heiðlóum heimsins verpur hér á landi.

Mófuglar eru árlega taldir kerfisbundið á fimm stöðum á landinu og hófust þær talningar á bilinu 2006–2014 og því komnar nógu langar seríur til að sjá hvort breytingar eru að verða. Er það á Suðurlandi, Bakka, Mýrum, Þingeyjarsýslum og Úthéraði.

Í ljós hefur komið að skógarþröstum fjölgar á öllum svæðum, sem ekki kemur á óvart þar sem skógrækt er alltaf að aukast. Þúfutittlingur stendur í stað á flestum svæðum en fækkar þó á Suðurlandi. Hrossagauk fækkar á Mýrum, fjölgar á Bakka og stendur í stað á öðrum svæðum, og er það dæmi um stofn í jafnvægi. Jaðrakan fækkar á Suðurlandi og Úthéraði en fjölgar í Þingeyjarsýslum og Mýrum. Lóuþræl fækkar á Mýrum, Bakka og Suðurlandi en stendur í stað í Þingeyjarsýslum og á Úthéraði. Stelk fækkar á Suðurlandi og Úthéraði, fjölgar á Mýrum en stendur í stað annars staðar. Tjaldur stendur að mestu í stað þótt honum fækki á Suðurlandi.

Sláandi fækkun lóu og spóa

Aðra sögu er þó að segja um okkar helstu mólendisfugla, spóa og heiðlóu. Spóum fækkar á þremur af fimm stöðum en standa í stað á Bakka og í Þingeyjarsýslum. Heiðlóu fækkar alls staðar nema í Þingeyjarsýslum, þar sem hún stendur í stað.

„Það er sláandi að sjá því þetta eru náttúrlega okkar einkennisfuglar, fuglarnir sem við bíðum eftir á vorin og þeir sem skapa þennan hljóðheim sem stundum er talað um. Það er sláandi að sjá að þeim er að fækka á algerlega óskyldum svæðum í kringum allt landið,“ segir Aldís.

Hún bendir sérstaklega á talninguna á Suðurlandi þar sem Suðurlandsundirlendið sé flokkað sem mikilvægt fuglasvæði, að miklu leyti vegna þess að það sé notað af vaðfuglum. Á bilinu 10–30% af íslenskum stofnum þeirra, mismunandi eftir tegundum, haldi sig á Suðurlandsundirlendinu á varptíma. Talningar þar nái yfir vítt svæði og hefur verið talið frá árinu 2011.

„Þarna fjölgar skógarþresti um 12% á hverju ári. Hrossagaukur stendur í stað, á meðan öðrum tegundum fækkar um 2 til 10% á hverju ári, lóuþræl mest. Það gefur auga leið að enginn stofn þolir 10% fækkun á hverju einasta ári í langan tíma,“ útskýrir hún.

Minkur minnsti afræninginn

„Maður spyr sig hverjar ástæður eru fyrir því að þessum fuglum er að fækka kringum allt landið, á svæðum sem tengjast hvert öðru í raun ekki neitt. Þrjár mögulegar meginorsakir hafa verið nefndar: Breytingar á vetrarstöðvum, því þetta eru auðvitað farfuglar sem fara af landinu á veturna. Í öðru lagi afránsþrýstingur og í þriðja lagi aukin umsvif manna. Ólíklegt er að breytingarnar séu drifnar áfram á breytingum á vetrarstöðvum þar sem tegundirnar dreifa sér yfir stórt svæði á veturna, allt frá Íslandi til Bretlands og sumar til Afríku,“ heldur Aldís áfram.

Þegar fuglar verpa í hreiður þá annaðhvort heppnast hreiðrin eða þau misfarast af ýmsum ástæðum. Skv. rannsókn (2015–2024) kom í ljós að 52% hreiðra klekjast. Fyrir sömu tegundir í Evrópu er hlutfall hreiðra sem klekjast oft á bilinu 10–60%. Stundum eru hreiður yfirgefin án þess að ástæða þess sé ljós. Flætt getur yfir þau. Hreiðrin eru svo stundum eyðilögð, t.d. troðin niður af búfénaði eða mönnum, eða jafnvel ekið yfir þau.

Algengasta ástæðan fyrir því að hreiður misfarast er þó að þau eru rænd og eggin étin. Afræningjar á Íslandi eru tófa, hrafn, kjói, mávar, stundum búfénaður og minkur. Minkur og kindur valda minnstum usla, þá mávurinn, síðan hestar, svo kjóinn og hrafninn og mesti vargurinn er tófan. Vart varð við að hrafn og refur skiptu eggjum í hreiðri á milli sín, þ.e. tófa kom og tók eitt egg, svo hrafn og tók annað, tófan það þriðja og hrafninn fjórða. Þá vakti athygli að fuglapör borða stundum saman, t.d. hrafnar annars vegar og kjóar hins vegar.

„Þótt tófan sé afkastamesti afræninginn þá hafa hún og fuglar þróast saman frá því fyrir landnám manna. Ísland hefur getað viðhaldið stórum fuglastofnum þrátt fyrir tófuna. Eina „nýja“ rándýrið, minkurinn, virðist ekki afkastamikill afræningi. Þá er spurningin hvað sé að breytast núna sem ekki var fyrir einhverjum árum síðan,“ segir Aldís.

Hratt gengið á búsvæði

Beinast þá sjónir að umsvifum manna. Sé aftur horft til talningasvæðisins á Suðurlandi hafa orðið umtalsverðar breytingar þar á síðustu árum í formi nývirkja, þ.e. nýrra mannvirkja, landbúnaðarlands, vega og aukinnar skógræktar. Umsvif manna eru því að aukast á mörgum stöðum, einkum á láglendi, og þegar allt er talið saman eru þau umtalsverð.

Áhrifin afmarkast ekki einungis af því svæði sem fer undir uppbyggingu, þ.e. búsvæðamissi fyrir tegundirnar þegar byggt er hús, skógi plantað eða lagður vegur. Einnig koma til jaðaráhrif mannlegrar uppbyggingar sem valda einnig áhrifum á fuglana. Þau geta verið jákvæð, engin eða neikvæð.

Aldís skoðaði í doktorsverkefni sínu jaðaráhrif kringum sumarhús, skógrækt, vegi og raflínur. Jaðaráhrifum virðist sleppa eftir um 200–250 metra frá nývirkjum. Það sem eftir er gæti verið um 76% af láglendi en þar eru einnig vötn, ár og lækir, ógróin svæði sem fuglarnir verpa ekki á, og síðast en ekki síst er víða halli en umræddar fuglategundir verpa ekki í halla. Búsvæði fugla getur þá verið í landslagi á því láglendi sem út af stendur, en um það svæði keppa einnig 7.000 sumarhúsareitir sem búið er að samþykkja og mun fylgja fleiri vegir og raflínur, sem og skógrækt. „Við erum að fara að ganga æ meira á svæði þessara fugla og það að við séum nú þegar farin að sjá fækkun í þessum stofnum hræðir mann aðeins,“ segir Aldís.

Voveiflegar niðurstöður

„Rannsóknin leiðir í ljós að viðkvæmustu tegundir fyrir uppbyggingu eru heiðlóan og spóinn, einmitt tegundirnar sem er að fækka um land allt. Hér á íslandi verpur um 50% af öllum lóum í heiminum og um 30% af öllum spóum heimsins, sem þýðir að okkur ber alþjóðleg og lagaleg skylda til að vernda þessar tegundir. Þetta eru því frekar voveiflegar niðurstöður,“ segir Aldís. Samspil áhrifaþátta sé mikilvægt og ekki eitthvað eitt sem valdi því að fuglunum fækkar. Með búsvæðaeyðingu fækki fuglum en afránsþrýstingur minnki þó ekki og þá er ekki lengur framleitt nóg af ungum til að viðhalda stofninum.

„Þannig stöndum við frammi fyrir tapi á búsvæðum, jaðaráhrifum og áhrifum á afránsmynstur,“ segir hún. Náttúran sé vön afráni. Hvert par þurfi í rauninni aðeins að eignast tvo unga sem verða fullvaxta og koma inn í stofninn, til að hann haldist stöðugur. Helmingur af öllum eggjum fari í afrán og af ungum gæti mögulega farið um helmingur. Þrátt fyrir afránið sé nýliðunin meiri en nóg til að viðhalda stofninum. Fuglarnir séu vanir afráni og því framleiði þeir miklu meira af eggjum en í raun þurfi.

Séu hins vegar búsvæði eyðilögð geti þeir ekki endilega fært sig því nóg sé af fuglum þar fyrir. „Þá fækkar verpandi pörum á tilteknu svæði en afræningjum fækkar ekki að sama skapi. Þar af leiðandi eykst afránsþrýstingur á þau pör sem eru eftir og þá mögulega ekki verið að framleiða nóg af ungum til að viðhalda stofninum. Því er líklega um að ræða samspil margra þátta sem veldur því að þessum fuglum er að fækka,“ segir Aldís enn fremur.

Mátulegt landbúnaðarland jákvætt

Skv. rannsókninni hafa raflínur neikvæð áhrif á stelk og spóa. Vegir hafa neikvæð áhrif á spóa, heiðlóu, lóuþræl og þúfutittling. Sumarhús hafa neikvæð áhrif á stelk, jaðrakan, spóa, heiðlóu og þúfutittling. Skógrækt hefur sömuleiðis neikvæð áhrif á fimm tegundir, þ.e. lóuþræl, heiðlóu, spóa, jaðrakan og tjald. Jákvæð áhrif eru töluvert minni. Sumarhús h ö f ð u jákvæð áhrif á þéttleika hjá skógarþresti, og skógrækt á skógarþresti og hrossagauk, en þær tegundir verpa í skógi svo það þarf ekki að koma á óvart. Tekið er til þess að tjöldum sem verpa nær þéttbýli gengur betur.

Aldís segir mjög áhugavert að rannsóknir hafi sýnt að á svæðum þar sem lítið er af gróðri fyrir geti landbúnaðarland haft jákvæð áhrif á fugla, sérstaklega tegundir eins og stelk sem nýta sér landbúnaðarland. En þegar orðið sé of mikið af landbúnaðarlandi snúist þetta upp í andhverfu sína og fari að hafa neikvæð áhrif.

„Mögulega er þetta ein ástæða þess að fuglum hefur fækkað í Evrópu – með auknum landbúnaði fjölgar þeim fyrst og enginn verður var við neikvæð áhrif. Þegar of mikið er komið af landbúnaðarlandi og umhverfið orðið of einsleitt þá fækkar þeim hratt. Það virðist vera að þessar tegundir nýti oft meira en eitt búsvæði, kannski eitt til varps, annað til fæðuöflunar og þriðja fyrir ungana. Þetta þyrfti auðvitað að rannsaka betur. En svo virðist vera að landbúnaður í lágum þéttleika – innan um önnur búsvæði, svo sem votlendi og móa – geti verið góður fyrir mófuglana,“ segir hún.

Í máli Aldísar kom einnig fram að í Evrópu sé miklum fjármunum og tíma varið í að endurvekja mófuglalíf. Einkum sé reynt að auka þéttleika þeirra á svæðum þar sem þeir voru fyrir.

Jafnvægi í Hornstrandafriðlandi

Hún mælir með að fólk byggi heldur sumarbústaði í ógrónum fjallshlíðum, uppbyggingu verði þjappað saman í klasa til að minnka dreifingu jaðaráhrifa og fólk passi upp á þá fugla sem hætta sér nálægt þar sem eru mannleg umsvif. Þá þurfi bændur að gæta þess við slátt að fara ekki yfir hreiður og unga. Í fyrirspurnum að fyrirlestri loknum var spurt um hver staðan væri á mófugli og svartfugli á Hornströndum þar sem refur er friðaður. Kom fram í svari Estherar Rutar Unnsteinsdóttur, spendýravistfræðings hjá Náttúrufræðistofnun, að hún væri nýkomin frá Hornströndum, 27. árið í röð, og hefði gert óformlega talningu. Sýndi hún stöðugt eða vaxandi ástand mófugla. Friðun á ref hafi ekki haft neikvæð áhrif á fugl en hins vegar á refinn sjálfan, honum hefði fækkað.