Bernhard og Kafka á íslensku

Ekki er ónýtt að hafa á síðustu vikum fengið í hendur nýjar öndvegisþýðingar á tveimur þýskumælandi stórskáldum frá síðustu öld.

Hjálmar Sveinsson hefur þýtt alræmda skáldsögu eftir austurríska rithöfundinn Thomas Bernhard (1931–1989) sem heitir Skógarhögg. Geðshræring. Bókin kom út árið 1984 og olli ólgu í menningarlífi Vínarborgar sem varð til þess að hún var tímabundið fjarlægð úr búðum vegna ásakana um ærumeiðingar. Kalla má það hressandi tilhugsun að ekki sé nema hálf öld síðan bækur gátu valdið öðru eins uppnámi sem kom til af því að Bernhard lætur persónu sína vaða á súðum um menningarelítu Vínarborgar og þó einkum gestgjafann í veislunni sem honum hefur verið boðið til en sá heitir í bókinni Auersberger, sem þótti skírskota til ættarnafns hjóna sem voru áberandi í menningarlífi Vínar á ritunartíma verksins, Gerhards og Maju Lampersberg. Málinu lauk með sátt og bókinni var dreift aftur í búðir. Í eftirmála þýðingarinnar segir Hjálmar Bernhard þó ekki hafa verið sáttan við meðferðina hjá löndum sínum og í erfðaskrá sinni hafi hann mælt fyrir um það að „eftir hans dag mætti ekki prenta, sviðsetja eða flytja neitt af hans verkum í Austurríki um alla eilífð“. Sem betur fer stóð bannið þó ekki lengi enda Bernhard einn af forvitnilegri höfundum frá síðari hluta síðustu aldar.

Skógarhögg. Geðshræring minnir um margt á aðra skáldsögu Bernhards sem Hjálmar hefur þýtt, Steinsteypu (ísl. þýð. 2005), en báðar sögurnar samanstanda af einræðum eða innra eintali sögumanna sinna sem birtist lesanda sem samfelldur texti á síðum bókanna, án greinarskila. Í þeim skilningi eru þetta eins konar hellur eða múrsteinar en þó ekki í þeim skilningi að þessar bækur séu harðar undir tönn. Texti þeirra beggja er auðskilinn þótt hann sé massífur og lýsir inn í hugarveröld manna sem hafa misst tökin, eru fullir af tilvistarskömm og óstjórnlegri dómhörku en afhjúpa í senn tilgerð, tækifærismennsku, öfund og aðra lesti sem þrífast í mannlegu samfélagi. Að mörgu leyti má segja að bækur Bernhards séu áframhald og úrvinnsla á tilvistarlegum og módernískum skáldskap frá því um og fyrir miðja tuttugustu öld en áhersla hans er á stöðu einstaklingsins í hnignandi menningarástandi Mið-Evrópu á seinni hluta aldarinnar. Fyrir áhugafólk um afburða tuttugustu aldar klassík, tilvistarlegan og menningarlegan bölmóð, óborganlega fyndni og texta með mikinn togkraft, þá er þetta rétta bókin.

* * *

Franz Kafka (1883–1924) átti stóran þátt í að móta þá tilvistarlegu og módernísku hefð evrópskra bókmennta sem Bernhard skrifar inn í. Hann var þýskumælandi gyðingur frá Prag sem á hans ævi var lengst af hluti austurrísk-ungverska keisaradæmisins sem leystist upp í kjölfar fyrri heimsstyrjaldarinnar. Kunnastur er hann fyrir skáldsögurnar Réttarhöldin og Umskiptin. Sú fyrri segir sögu manns sem festist í vef yfirgripsmikils og óskiljanlegs skrifræðis en sú síðari fjallar um mann sem vaknar einn daginn í líki skorkvikindis. Báðar hafa þær komið út í íslenskum þýðingum Ástráðs Eysteinssonar og Eysteins Þorvaldssonar ásamt öðrum sögum Kafka en nú er komið út sjötta ritið með þýðingum þeirra feðga á verkum Kafka en með því má segja að höfundarverk þessa grundvallarhöfundar liggi fyrir á íslensku.

Bókin heitir Byrgið og inniheldur sögur, kjarnyrði og brot eins og segir í undirtitli, þar á meðal titilsöguna sem er önnur tveggja nóvella í bókinni. Hin heitir Rannsóknir hunds. Hvorug þeirra kom út á meðan Kafka lifði frekar en flest verkanna sem hann skrifaði en eins og frægt er fór höfundurinn þess á leit við vin sinn og kollega, Max Brod, að hann fargaði öllum eftirlátnum handritum sínum að sér látnum. Brod auðnaðist að fara ekki eftir þeim tilmælum frekar en að áðurnefndu útgáfubanni Bernhards hafi verið fylgt eftir að öllu leyti. Bókmenntir heimsins eru ríkari fyrir vikið. Kjarnyrðin sem svo eru kölluð í undirtitlinum samanstanda meðal annars af þeim sem kennd hafa verið við smábæinn Zürau, stutt frá Prag, en í bókinni eru fjörutíu og eitt þeirra þýdd en þau voru 109 þegar þau komu fyrst út á frummálinu árið 1931. Þessir stuttu textar innihalda meðal annars vangaveltur um trúarleg og heimspekileg efni eins og þessar sem segja má að varpi forvitnilegu ljósi á umfjöllunarefni sumra bóka höfundarins: „Í baráttunni milli þín og heimsins skaltu styðja heiminn.“ Stór hluti bókarinnar samanstendur svo af brotum og styttri sögum sem sumar hverjar eiga sér snertifleti við stærri og þekktari verk Kafka. Þar er til dæmis að finna meinfyndna örútfærslu á umfjöllunarefni Réttarhaldanna og texta sem hefur augljós tengsl við síðustu skáldsöguna sem Kafka skrifaði, Höllina.

Það eru auðvitað stórtíðindi í íslensku bókmenntalífi að nú hafi svo að segja allt tiltækt höfundarverk Kafka verið þýtt á íslenska tungu. Ástráður og Eysteinn hafa unnið þrekvirki með þessum þýðingum sem seint verður fullþakkað. Á bak við þýðingarnar liggur ekki aðeins yfirlega yfir frumtextunum og þeim íslenska heldur einnig djúp þekking á höfundinum og því sögulega og bókmenntalega samhengi sem hann var sprottinn úr og Ástráður hefur miðlað í ítarlegum eftirmálum sem birst hafa í bókunum sex. Fyrir lesendur sem ekki telja sig hafa aðgang að verkum Kafka, þá felast í eftirmálunum lyklar sem opna textana fyrir hverjum þeim sem hafa áhuga á að nálgast þá.