Efling lífrænnar matvælaframleiðslu á Íslandi

Í byrjun þessa árs skilaði ráðgjafarfyrirtækið Environice tillögum til matvælaráðherra að aðgerðaráætlun til eflingar lífrænnar framleiðslu á Íslandi. Fram til þessa hefur Ísland ekki sett sér markmið um hlutfall lífræns vottaðs lands af landbúnaðarlandi né um markaðshlutdeild lífrænnar vöru, ólíkt flestum öðrum Evrópuþjóðum. Environice leggur til að stefnt verði að því að árið 2030 verði tíu prósent af landbúnaðarlandi á Íslandi orðið lífrænt vottað. Árið 2020 var það hlutfall 0,3 prósent, aðeins Grænland er neðar á lista landa innan Evrópska efnahagssvæðisins með núll prósent.

Tillögurnar eru alls 31 og dreifast á sjö málaflokka sem hver snýr að tilteknum hluta virðiskeðju lífrænnar matvælaframleiðslu og innviðum þeirra. Áætlunin er liður í áherslum ríkisstjórnarinnar sem birtast í stjórnarsáttmálanum þar sem fram kemur að tímasett áætlun til eflingar lífrænnar framleiðslu sé lykilþáttur í að auka sjálfbærni íslensks landbúnaðar, þar sem eftirspurn eftir vottuðum lífrænum vörum fari vaxandi.

Sambærileg áætlun við Norðurlöndin og ESB

Áætlunin styðst við sambærilega stefnumótun annarra Norðurlanda og Evrópusambandsins (ESB), sem hafa sett sér markmið um aukna hlutdeild lífrænna afurða, bæði í landbúnaðarframleiðslu og á neytendamarkaði. Því sé efling lífrænnar framleiðslu á Íslandi liður í að styrkja samkeppnisstöðu landsins, auk þess sem lífrænar aðferðir viðhalda líffræðilegum fjölbreytileika í jarðvegi og eru hluti hringrásarhagkerfisins.

Engar tölur til um markaðshlutdeild á Íslandi

Í aðgerðaráætlun Environice kemur fram að ESB hafi sett markmið um að árið 2030 verði að minnsta kosti 25 prósent af öllu landbúnaðarlandi innan sambandsins komið með lífræna vottun og að þá hafi jafnframt orðið veruleg aukning í lífrænu lagareldi. Sérstök aðgerðaráætlun var samþykkt vorið 2021 til að fylgja markmiðunum eftir sem fól í sér þrjú undirmarkmið; örva eftirspurn og tryggja traust neytenda, styðja við aðlögun og styrkja alla virðiskeðjuna og stuðla að því að lífrænn landbúnaður skapi fordæmi, þar með talið með því að bæta framlag lífræns landbúnaðar til umhverfislegrar sjálfbærni.

Í bakgrunnsupplýsingum fyrir aðgerðaráætlunina kemur fram að árið 2020 hafi 3,4 prósent af landbúnaðarlandi Evrópusambandsins verið komið með lífræna vottun og að í 15 löndum sambandsins hafi hlutfallið verið hærra en tíu prósent. Á heimsvísu hafi hlutfallið verið 1,6 prósent.

Almennt hafi eftirspurn eftir lífrænt vottuðum vörum farið vaxandi og hafi heildarveltan í greininni numið 121 milljarði evra á heimsvísu árið 2020. Það ár hafi markaðshlutdeild þessara vara verið hæst í Danmörku af Evrópusambandslöndunum, um 13 prósent, en Sviss og Austurríki komu þar næst á eftir með um tíu prósent. Engar tölur eru til á Íslandi um hlutdeild þessara vara.

Í áætluninni eru færð rök fyrir því að styðja eigi sértaklega við lífræna framleiðslu. Hún er sögð hafa í för með sér minni neikvæð samfélagsleg útáhrif (e. externalities) en „hefðbundin“ framleiðsla. Afurðir lífrænu framleiðslunnar eru þannig tvær, matvælin sjálf og svo tiltekinn samfélagslegur ávinningur eða almannagæði. Verð lífrænna matvæla sé að sama skapi alla jafna nokkru hærra en „hefðbundinna“, enda greiði neytandinn fyrir tiltekin almannagæði sem fylgja ekki með í kaupum á „hefðbundnum“ matvælum.

Þetta skekki samkeppnisstöðu lífrænna afurða gagnvart öðrum landbúnaðarafurðum og hafi þar af leiðandi markaðsbrest í för með sér. Í bakgrunnsupplýsingunum
segir enn fremur að í rannsókn á áhrifum landbúnaðar á almannagæði, sem gerð var árið 2009 og kostuð af Framkvæmdastjórn Evrópusambandsins, hafi komið fram að lífræn framleiðsla hefði ýmis jákvæð áhrif á almannagæði, svo sem á lífvænleika landsbyggðarinnar, heilbrigði og kolefnisbúskap jarðvegs, líffræðilega fjölbreytni, vatnsgæði, loftgæði, ásýnd landbúnaðarlands, vatnsöflun og stöðugleika loftslags.

Jákvæð byggðaáhrif lífrænnar framleiðslu eru meðal annars talin felast í að lífræn framleiðsla skapi fleiri störf en „hefðbundin“ framleiðsla og styðji þar af leiðandi við atvinnulíf í dreifbýli. Auk þessa hafi verið bent á að lífræn framleiðsla stuðli að bættri velferð dýra, auknu matvælaöryggi vegna minni efnanotkunar ogauknu fæðuöryggi vegna þess að framleiðslan byggi að miklu leyti á eigin aðföngum og aðföngum úr nánasta umhverfi í stað innfluttra aðfanga. Síðastnefnda atriðið styðji einnig við lífvænleika einstakra byggða.

Jákvæðari loftslagsáhrif

Þá er lífræn framleiðsla talin hafa jákvæðari loftslagsáhrif en sú „hefðbundna“ og á líffræðilega fjölbreytni. „Reyndar eru þessir tveir þættir nátengdir, en hafa að öllum líkindum fengið minni athygli í umræðu síðustu ára en vert væri. Jarðvegur er í raun óendurnýjanleg auðlind og á síðustu árum hefur verulegt magn af jarðvegi tapast vegna athafna manna. Þessu hefur fylgt mikil losun gróðurhúsalofttegunda enda felst mikill kolefnisforði í heilbrigðum jarðvegi. Um leið og jarðvegur tapast minnka möguleikar mannkyns á að hafa í sig og á. Í samantekt Matvæla- og landbúnaðarstofnunar Sameinuðu þjóðanna (United Nations Food and Agriculture Organisation (FAO)) sem kynnt var á Alþjóðlegu ári jarðvegs 2015 var gengið svo langt að halda því fram að ef svo héldi sem horfði hefði mannkynið ekki möguleika á að framfleyta sér nema í 60 ár til viðbótar, þar sem þá yrði ekki lengur til nægur jarðvegur til að byggja fæðuframleiðsluna á,“ segir í aðgerðaáætluninni.

Tillögurnar hafa verið kynntar í ríkisstjórn, en unnið verður nánar úr þeim í matvælaráðuneytinu og aðgerðaáætlun til eflingar lífrænni framleiðslu að svo búnu kynnt í framhaldinu.

Tillögurnar 31 skipt niður á efnisflokkana sjö

1. Aðlögunar- og rekstrarstyrkir

1.1. Heildarendurskoðun reglugerða
Ráðist verður í heildarendurskoðun á ákvæðum reglugerða sem gilt hafa um stuðning við lífræna framleiðslu, einkum reglugerðar um stuðning við garðyrkju nr. 1273/2020 og reglugerðar um almennan stuðning við landbúnað nr. 430/2021. Markmiðið með endurskoðuninni er að reglugerðirnar endurspegli nýtt fyrirkomulag (sjá aðgerðir 1.2-1.7 hér að neðan) og geri það sem aðgengilegast.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið

1.2. Aðlögunarsamningar
Í stað núverandi aðlögunarstyrkja verði boðið upp á sjö ára aðlögunar- samninga við framleiðendur sem hyggjast hefja lífræna framleiðslu. Á grundvelli þessara samninga verði veittir styrkir yfir tveggja til þriggja ára tímabil til að mæta kostnaði nýrra framleiðenda vegna lögbundinnar aðlögunar að lífrænni framleiðslu undir eftirliti vottunarstofu, þ.m.t. kostnaði vegna breytinga á húsakosti, endurnýjunar tækjabúnaðar, endur- ræktunar, lækkunar tekna vegna minni framleiðslu, efnagreininga, námskeiða, ráðgjafar, skýrslugerðar og fyrstu úttekta vottunarstofu. Samningar miðist við að vottun fáist að þessum tíma liðnum og að eftir það verði veittir áframhaldandi styrkir til loka samningstímans til að standa undir kostnaði vegna lækkunar tekna, námskeiða, ráðgjafar, skýrslugerðar, úttekta og vottana. Fjárhæðir miðist við að á þessum síðari hluta samningstímans standi styrkir að öllu leyti undir fimm síðasttöldu kostnaðarliðunum, allt að tiltekinni hámarksupphæð fyrir hvern lið. Framleiðendum sem þegar hafa hafið aðlögun eða fengið vottun á síðustu árum verði einnig boðnir aðlögunarsamningar þar til sjö ár eru liðin frá því að aðlögun þeirra hófst, þá með þeim hætti að sá aðlögunarstuðningur sem þeir hafa þegar notið komi til frádráttar. Í öllum aðlögunarsamningum verði ákvæði um riftun og uppgjör ef framleiðandi ákveður að hætta í aðlögunarferli eða endurnýja ekki vottun á samningstímanum.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Bændasamtök Íslands

1.3. Fjárfestinga- og tækjastyrkir
Auk styrkja skv. aðlögunarsamningum (sbr.aðgerð1.2)verðisamningshöfum, sem og öðrum framleiðendum með lífræna vottun, boðnir sérstakir fjárfestinga- og tækjastyrkir til kaupa á sérhæfðum búnaði sem stuðlar að aukinni framlegð og bættri nýtingu lífræns áburðar, svo sem til kaupa á róbótum, niðurfellingarbúnaði til áburðardreifingar, tækjum til safnhaugagerðar o.fl.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Bændasamtök Íslands

1.4. Styrkir vegna flutninga á aðföngum
Auk styrkja skv. aðlögunarsamningum (sbr. aðgerð 1.2) verði samningshöfum boðnir sérstakir styrkir til að greiða flutning á lífrænum áburði frá aðilum utan búsins, t.d. sem nemur kostnaði vegna allt að tveggja 20 tonna bílfarma á ári.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Bændasamtök Íslands

1.5. Sérstakur stuðningur við hópvottun
Sérstakir aðlögunarsamningar verði boðnirframleiðendumsemuppfylla skilyrði reglugerða um hópvottun.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Bændasamtök Íslands

1.6. Sérstakur stuðningur við afurðastöðvar
Sérstakir styrkir verði boðnir afurðastöðvum til að mæta kostnaði vegna lífrænnar vottunar. Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Matvælastofnun

1.7. Álag á almennar suðningsgreiðslur
Við endurskoðun búvörusamninga verði gert ráð fyrir að lífrænum framleiðendum verði greitt sérstakt álag á almennar stuðningsgreiðslur með vísun til jákvæðra áhrifa framleiðslunnar á almannagæði (sjá skýringar).
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Bændasamtök Íslands

2. Aðföng

2.1. Úttekt á nýtingu matarleifa og annars lífræns efnis til áburðar eða fóðurs
Lokið verði við yfirstandandi greiningar á mögulegri framleiðslu á áburði og fóðri sem uppfyllir skilyrði reglugerða um aðföng í lífrænni framleiðslu, bætt við frekari greiningum ef ástæða þykir tilogíframhaldinutekinákvörðunum stuðning við lífræna áburðarvinnslu.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Matís og RML

3. Rannsóknir, kennsla, ráðgjöf, nýsköpun og vöruþróun

3.1. Grunnnámskeið um lífræna framleiðslu
Gerður verði sérstakur samningur við Landbúnaðarháskóla Íslands um skyldunámskeið um lífræna framleiðslu við upphaf háskólanáms við skólann.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við háskóla-, iðnaðar- og ný- sköpunarráðuneytið

3.2. Prófessorsstaða við Landbúnaðarháskóla Íslands
Stofnuð verði staða prófessors á sviði lífrænnar framleiðslu við Landbúnaðarháskóla Íslands og staðan mönnuð sérfræðingi sem uppfyllir hæfniskröfur.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við háskóla-, iðnaðar- og nýsköpunarráðuneytið

3.3.Efling rannsókna og kennslu við Landbúnaðarháskóla Íslands
Tiltekinni lágmarksprósentu af framlögum til rannsókna í landbúnaði verði varið til rannsókna á sviði lífrænnar framleiðslu við Landbúnaðarháskóla Íslands undir stjórn prófessors við skólann (sbr. aðgerð 3.2). Jafnframt verði stutt sérstaklega við þátttöku skólans í alþjóðlegum rannsóknarverkefnum á sviði lífrænnar ræktunar, þ.m.t. verkefnum um kolefnisbúskap og líffræðilega fjölbreytni í efstu lögum jarðvegs.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við háskóla-, iðnaðar- og nýsköpunarráðuneytið

3.4. Námsbraut um lífræna framleiðslu
Í framhaldi af stofnun prófessorsstöðu (sbr.aðgerð3.2)verði komið á sérstakri námsbraut um lífræna framleiðslu á háskólastigi við Landbúnaðarháskóla Íslands. Þannig verði námsframboð skólans á þessu sviði aukið og aðgangur framleiðenda og annarra að endurmenntun bættur.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við háskóla-, iðnaðar- og nýsköpunarráðuneytið

3.5. Bætt aðstaða til rannsókna
Sérstöku fjármagni verði varið til uppbyggingar á aðstöðu til rannsókna og verklegrar kennslu í lífrænni ræktun við íslenska háskóla, vegna rannsókna í búfjárrækt, jarðrækt, útiræktun, ylrækt, fiskeldi og áburðarframleiðslu.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við háskóla-, iðnaðar- og nýsköpunarráðuneytið

3.6. Bætt aðstaða til verklegrar kennslu
Sérstöku fjármagni verði varið til uppbyggingar og lagfæringa á aðstöðu til verklegrar kennslu í lífrænni ræktun við Garðyrkjuskólann á Reykjum / Fjölbrautaskóla Suðurlands. Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við mennta- og barnamálaráðuneytið

3.7. Efling ráðgjafar fyrir lífræna framleiðendur
Gerður verði nokkurra ára samningur (7 ár til að byrja með) við Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins(RML)umfastárlegt framlag til uppbyggingar þekkingar sem nýtist í ráðunautaþjónustu og annarri ráðgjöf til lífrænna framleiðenda, þ.m.t. ráðgjafar
um ræktun, fóðrun, búfjárhald, markaðs- og kynningarstarf, lög, reglur, umsóknarferli og skýrsluhald. Í samningnum verði sérstakt ákvæði um að framleiðendur sem hafa
hug á að hefja lífræna ræktun geti fengið heimsókn ráðgjafa sem gera myndi lauslega úttekt á möguleikum viðkomandi býlis til að hefja lífræna ræktun og benda á atriði sem þarfnast breytinga til að svo geti orðið. Í samningnum verði ákvæði um árleg skil skýrslu með ítarlegum upplýsingum um ráðstöfun framlagsins á nýliðnu ári.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Bændasamtök Íslands

3.8. Stuðningur vegna erlendra samskipta
Boðnir verði sérstakir styrkir til að auðvelda heimsóknir erlendra sérfræðinga og kynnisferðir framleiðenda til að fræðast um lífrænar aðferðir og tækni í nágrannalöndum.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Bændasamtök Íslands

3.9. Stuðningur við nýsköpun og vöruþróun
Árlega verði úthlutað sérstökum styrkjum úr Matvælasjóði til að styðja við nýsköpun og vöruþróun í lífrænni framleiðslu.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við háskóla-, iðnaðar- og nýsköpunarráðuneytið

3.10. Stuðningur við rannsóknir og þróun vegna lífræns fiskeldis
Tiltekinni lágmarksprósentu af styrkjum úr Fiskeldissjóði og Umhverfissjóði sjókvíaeldis verði beint til verkefna á sviði lífræns lagareldis.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið

4. Opinber innkaup

4.1 Lífrænt vottaðar vörur í innkaupastefnu
Stefna ríkisins um opinber innkaup verði endurskoðuð með það að leiðarljósi að innkaup á lífrænt vottuðum vörum og vörum úrnærumhverfifáiaukiðvægi,svo sem með ákvæðum um tiltekið lágmarkshlutfall lífrænnar vöru í innkaupunum og um innra verðmat sem tryggir lífrænum vörum og vörum úr nærumhverfi tiltekið forskot í verðsamanburði. Í þessu sambandi verði sett töluleg markmið um hlutdeild lífrænnar vöru í innkaupunum og sérstaklega hugað að innkaupum fyrir mötuneyti á vegum ríkisins. Jafnframt verði leitað eftir samstarfi við Samband íslenskra sveitarfélaga varðandi hvatningu til sveitarfélaga um sambærilega markmiðssetningu og áherslur við innkaup.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við fjármála- og efnahagsráðuneytið, Ríkiskaup og Samband íslenskra sveitarfélaga

4.2 Lífrænt vottaðar vörur í „Grænum skrefum“
Gátlistar „Grænna skrefa“ í ríkisrekstri verði endurskoðaðir með það að leiðarljósi að innkaup og framboð á lífrænt vottuðum vörum og vörum úr nærumhverfi fái aukið vægi.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við umhverfis-, orku og loftslagsráðuneytið og Umhverfisstofnun

5. Markaðsstarf, kynning og fræðsla

5.1 Upplýsingar um innflutning o.fl.
Leitað verði samstarfs við Vottunarstofuna Tún ehf. um árlega samantekt og birtingu heildartalna úr árlegum skýrslum skráðra og vottaðra framleiðenda, innflytjenda og vinnsluaðila, með það að markmiði að hlutdeild lífrænt vottaðrar vöru, innfluttrar sem innlendrar, verði þekkt á hverjum tíma.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Matvælastofnun, Vottunarstofuna Tún ehf. og Lífrænt Ísland

5.2 Stuðningur við Lífrænt Ísland
Verkefninu Lífrænt Ísland verði viðhaldið og því tryggt fjármagn til sjö ára í senn með samningi matvælaráðuneytisins við VOR. Jafnframt fái Lífrænt Ísland formlegt hlutverk sem miðstöð upplýsinga og miðlunar um lífræna framleiðslu. Eitt af fyrstu verkefnum Lífræns Íslands skv. nýjum samningi verði að safna saman og gera aðgengilega (m.a. á vefsíðu) þá þekkingu á lífrænum aðferðum sem þegar er til staðar hjá einstökum framleiðendum. Í tengslum við það verði efnt til sérstakra „raunveruleikanámskeiða“ í samstarfi við LBHÍ og RML þar sem þessari þekkingu er komið á framfæri. Sömuleiðis verði Lífrænu Íslandi falið að stuðla að öðru námskeiðahaldi ef þörf þykir að teknu tilliti til framboðs námskeiða um lífræna framleiðslu á vegum LBHÍ og RML.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í sam­ vinnu við Bændasamtök Íslands, VOR, LBHÍ og RML

5.3 Lífrænu verðlaunin
Matvælaráðuneytið veiti árlega verðlaun til aðila sem þykja hafa skarað fram úr í framleiðslu, nýsköpun, vöruþróun, markaðssetningu, sölu eða kynningu á lífrænum vörum.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Lífrænt Ísland

5.4 Lífrænn dagur
Lífrænu Íslandi verði falið að standa framvegis fyrir sérstökum lífrænum degi 23. september ár hvert, eða á annarri heppilegri dagsetningu, í tengslum við Organic Day Europe. Slíkur dagur var í fyrsta sinn haldinn á Íslandi haustið 2022.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Lífrænt Ísland

5.5 Markaðsátak fyrir lífræn matvæli í mötuneytum og verslunum
Gert verði sérstakt átak í samstarfi við Lífrænt Ísland, landshlutasamtök sveitarfélaga og atvinnulífið til að stuðla að auknu framboði lífrænna matvæla og matvæla úr nærumhverfi í verslunum, mötuneytum og á veitingastöðum, með sérstakri áherslu á aðila í ferðaþjónustu.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Lífrænt Ísland, landshlutasamtök sveitarfélaga, Samtök ferðaþjónustunnar og Samtök verslunar og þjónustu

5.6 Framsetning á lífrænum vörum í verslunum
Efnt verði til samstarfs við matvælaverslanir og þeim boðin ráðgjöf um markvissa framsetningu á lífrænt vottuðum vörum, þannig að þær verði sem sýnilegastar í stað þess að vera jaðarsettar í sérdeildum.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Lífrænt Ísland

5.7 Fræðsla um merkingar matvæla Útbúið verði sérstakt kynningarefni og efnt til sérstakrar kynningar í samstarfi við Lífrænt Ísland á helstu merkingum matvæla, þ.m.t. merki Vottunarstofunnar Túns ehf. og merki Evrópusambandsins fyrir lífrænar vörur.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Matvælastofnun,
Lífrænt Ísland, Umhverfisstofnun og Vottunarstofuna Tún ehf.

6. Önnur stefnumótun

6.1 Lífrænar áherslur í byggðaáætlun
Gerð verði sérstök greining á möguleikum þess að auka áherslu á lífræna framleiðslu við framkvæmd og/ eða endurskoðun Byggðaáætlunar. Í því sambandi verði m.a. kannaðir möguleikar á að skapa aðstæður til lífrænnar ræktunar á leigujörðum í ríkiseigu.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Byggðastofnun, innviðaráðuneytið og fjármála­ og efnahagsráðuneytið

6.2 Samræming stefnumótunar
Stefna íslenskra stjórnvalda á sviði matvælaframleiðslu, einkum stefna í landbúnaðar- og fiskeldismálum, verði rýnd sérstaklega til að greina hugsanlegar mótsagnir við þær áherslur sem fram koma í aðgerðaáætlun til eflingar lífrænnar framleiðslu – og á grundvelli þeirrar greiningar settar fram tillögur um breytingar til að tryggja samræmi í stefnumótuninni.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið

7. Eftirfylgni og endurskoðun

7.1 Ársskýrsla og málþing
Í upphafi hvers árs verði gefin út ársskýrsla um árangurinn af framkvæmd aðgerðaáætlunarinnar á nýliðnu ári. Þá verði efnt til sérstaks málþings eigi sjaldnar en á tveggja ári fresti til að kynna það sem hefur áunnist og ræða æskilegar áherslur í áframhaldandi eftirfylgni.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið í samvinnu við Lífrænt Ísland

7.2 Endurskoðun Aðgerðaáætlunin verði endurskoðuð eigi sjaldnar en á þriggja ára fresti, í fyrsta sinn eigi síðar en fyrir 1. janúar 2026.
Ábyrgð: Matvælaráðuneytið