Kálmölur – langförult mölfiðrildi

Kálmölur (Plutella xylostella L.) er eitt algengasta fiðrildið á heimsvísu og sennilega alvarlegasta meindýr á plöntutegundum af krossblómaætt (Brassicaceae áður Cruciferae), m.a. káltegundum. Sérstakt er hversu auðveldlega fiðrildin berast með vindi langar vegalengdir frá stöðum þar sem kjörskilyrði eru til fjölgunar þeirra.

 

Fiðrildið sjálft (mölurinn) er grábrúnt, 7-9 mm langt. Þegar vængirnir leggjast saman sést ljós rönd eftir endilöngu bakinu sem breikkar á 3-4 stöðum og minnir á demanta eða tígla, sbr. enska heitið „diamondback moth“ (sjá 1. mynd). Fiðrildið nærist á hunangslegi úr blómum, einkum af krossblómum og veldur ekki skaða. Það verpir eggjum sínum á blöð krossblómategunda. Lirfan fullvaxin er um 10-12 mm löng, græn að lit og með greinilegt höfuð. Lirfan hefur 3 pör af fótum á frambol eins og önnur skordýr en auk þess 5 pör af gangvörtum á afturbol og er aftasta parið oft teygt aftur og til hliðar og myndar V (sjá 2. mynd). Þegar lirfan hefur náð fullum þroska spinnur hún um sig hjúp og fer yfir í púpustigið þar sem hún umbreytist í mölfiðrildi. Púpan, 5-6 mm löng,  getur verið á plöntunum, í moldinni eða á nálægum plöntum eða hlutum.

 

Lirfustigin eru fjögur og er það fyrsta inni í blaðinu og myndar þar fín göng. Eftir það er lirfan neðan á blaðinu og nagar þar plöntuvefin þó þannig að oft skilur hún eftir yfirhúðina á efra borði blaðsins eins og glæran glugga. Þessir gluggar rofna síðan og verða blöðin þá götótt og oft standa einungis æðarnar eftir (sjá 2. og 3. mynd). Lirfurnar þola illa truflun og ef hreyft er við þeim kippast þær við og engjast til og frá og láta sig jafnvel falla af blaðinu í spunaþræði.

 

Í Evrópu er kjörsvæði mölsins í mið og norður Evrópu þó ekki á Norðurlöndunum heldur fremur í baltnesku löndunum og sunnar. Á Norðurlöndunum og í Bretlandi er ekki talið að mölurinn yfirvetri nema að óverulegu leyti heldur megi rekja faraldra þar til mikillar fjölgunar í nálægum löndum og aðflutnings fiðrilda í stórum stíl með hlýjum loftstraumum einkum úr suðri og austri. Berist þau snemma sumars ná þau að verpa og fjölga sér með einni eða tveimur kynslóðum norður eftir Skandinavíu. Á svipaðan hátt er talið að faraldrar í Kanada stafi af mergð fiðrilda sem berist frá sunnanverðum Bandaríkjunum.

 

Kálmölurinn er ekki mjög duglegur að fljúga en getur borist ótrúlegar vegalengdir með vindi. Þannig hefur hann fundist á Svalbarða og á Íslandi er kálmölur eitthvert algengasta flökkudýrið sem kemur í skordýragildrur (sjá m.a. hjá Náttúrustofu Austurlands www.na.is). Má reikna með að hann berist hingað flest ár, missnemma og í mismiklum mæli og oft verðum við lítið vör við hann.  Fer það eftir fjölda fiðrilda sem berast, hversu snemma þau koma og veðurfarsaðstæðum hér hvort við verðum fyrir tjóni af hans völdum. Vísbendingar eru um að kálmölur geti yfirvetrað hér á landi og vitað er að mölurinn getur verið hér í gróðurhúsum á blaðkáli af krossblómaætt og þá einnig spillt fyrir uppeldi á kálplöntum. Hins vegar er ekki líklegt eins og er að sá stofn sem þannig kviknar að vori dugi til að verða að plágu síðsumars á útiræktuðum matjurtum heldur þurfi aðflutning á miklum fjölda frá nágrannalöndum til að valda hér tjóni. Oft kemur mestur sægur af möl hingað síðla sumars eða haust en svo síðkomin dýr munu að öllum líkindum deyja og valda varla nokkru tjóni. 

 

Í meginheimkynnum kálmöls er það yfirleitt fiðrildið sem yfirvetrar innan um plöntuleifar en líklegt er að við norðlægari aðstæður séu það ekki síður púpur. Snjóalög geta stuðlað að árangursríkari yfirvetrun.

Fiðrildi og lirfur þola illa regn og plágur verða því frekar þegar þurrt er en þegar rigningar eru tíðar.

 

Skemmdir geta orðið á flestum tegundum af krossblómaætt, káli, gulrófublöðum, klettasalati og repjublöðum. Af villtum jurtum hefur mölur sést hér á melablómi (Arabidopsis petrea) en svo virðist sem hjartarfi (Capsella bursa-pastoris) henti honum ekkert sérstaklega vel.

 

Sumarið 2016 var mikið kálmölssumar í Norður-Evrópu. Um mánaðamótin maí/júní barst gífurlegur fjöldi möls með heitum loftstraumum frá Rússlandi yfir Danmörku, Finnland og Svíþjóð og snemma í júní var tilkynnt um mikinn fjölda í Austur-Noregi. Um miðjan júli var kálmölur kominn um allan Noreg.

 

Einnig í Bretlandi komu milljónir mala í byrjun júní og vöktu mikla athygli. Í lok júlí sá höfundur byrjunareinkenni eftir kálmölslirfur á grænkáli og klettasalati í Borgarfirði. Í fyrsta sinn heyrði höfundur af skemmdum hér eftir kálmöl á gulrófublöðum haustið 2016. 

 

Þegar mölur berst hingað snemma gætu lirfur verið komnar á stjá 2-4 vikum seinna og næsta kynslóð fiðrilda 1-2 mánuðum seinna, allt eftir hitastigi og þröskuldsgildi þroskunar þess stofns fiðrilda sem hingað berst. Þröskuldsgildið er sá lágmarkshiti sem þarf til að þroskun verði hjá eggjum, lirfum og púpum og er oft miðað við 7,3°C en stofnar geta myndast sem þroskast við lægri hita eins og fannst í N-Ameríku þar sem þröskuldsgildið reyndist vera 4,2°C. Sumarið 2006 mátti sem dæmi sjá talsvert af kálmöl sunnanlands í byrjun júní. Óliklegt má telja að hér geti þroskast nema ein kynslóð til viðbótar við komukynslóðina og lirfur hennar þá náð að valda tjóni í ágúst og september. 

 

Í vissum árum getur verið þörf á að gera einhverjar ráðstafanir hér til að verjast kálmöl. Mikilvægt er að fylgjast með hvort sægur kálmala sé að berast í maí og júní yfir hin Norðurlöndin og Bretland því þá má reikna með að melir berist hingað með suðlægum vindum. Lítil hætta er á plágu þegar rigningasamt er en fremur þegar þurrt er um lengri tíma. Gulrófuræktendur þurfa ekki að hafa áhyggjur því þar er algengt að breiða dúk yfir til að verjast kálflugu og þótt mölurinn geti verpt eggjum á blöð sem snerta dúkinn þá þarf mjög umfangsmiklar skemmdir á blöðum til að draga úr uppskeru rófna. Hins vegar þurfa þeir sem rækta kál og salat af krossblómaætt að vera á varðbergi og þar gæti verið nauðsynlegt í einstaka ári að beita varnarefnum. Vegna tíðrar notkunar varnarefna gegn kálmöl í löndum þar sem uppmögnun á sér stað er algengt að þol myndist gegn ýmsum algengum varnarefnum. Dúkyfirbreiðsla getur verið vörn bæði gegn kálflugu og kálmöl. Þótt lirfur séu einkum á blöðum geta þær einnig skemmt blómhausa eins og á blómkáli og spergilkáli. Mölurinn er viðkvæmur fyrir regni og því getur verið ráð að úða reglulega yfir með vatni verði menn varir við malalirfur og skemmdir á blöðum og ætti það jafnvel að geta nægt í heimilisræktun. Er þá betra að úða seint á kvöldi eða eldsnemma morguns þegar virkni er mest hjá fiðrildum. 

 

Sigurgeir Ólafsson,

plöntusjúkdómafræðingur

 

 

Helstu heimildir: 

Árni Hjartarson og Droplaug Ólafsdóttir (2008): Náttúrufarsannáll 2006. Náttúrufræðingurinn 76. árg., s. 76.

Erling Ólafsson og Hálfdán Björnsson (1997): Fiðrildi á Íslandi 1995. Fjölrit Náttúrufræðistofnunar nr. 32, 136 s.

Erling Ólafsson: Kálmölur (Plutella xylostella). Heimasíða Náttúrufræðistofnunar Íslands. (http://www.ni.is/biota/animalia/arthropoda/hexapoda/insecta/lepidoptera/plutellidae/kalmolur-plutella-xylostella)

Invasive Species Compendium. Datasheet report for Plutella xylostella (diamondback moth). (http://www.cabi.org/isc/datasheet/42318)