Ýmsir vankantar við smíði nýju norrænu næringarráðanna

Vinna við norrænu næringarráðin (NNR), sem Norræna ráðherra­nefndin heldur utan um, hófst í janúar árið 2019 og stefnt er á að kynna þau hérlendis í júní á næsta ári, þegar Ísland fer með formennsku í nefndinni.

Undirrituð situr í verkefnahóp norrænna bænda- samtaka og fleiri aðila sem tengjast landbúnaði, en nýverið sendi hópurinn bréf til Norrænu ráðherranefndarinnar, vegna ýmissa vankanta sem þau sjá á vinnu við nýju norrænu næringarráðleggingarnar.

Norðurlöndin hafa frá árinu 1980 haft samstarf um næringarráðin og hafa þær verið endurskoðaðar reglulega en síðast komu þær út árið 2012. Nýju íslensku ráðleggingarnar, sem fyrirhugað er að komi út árið 2024, byggja á norrænu næringarráðleggingunum, öðrum rannsóknum á sambandi næringar og heilsu ásamt niðurstöðum kannana á mataræði Íslendinga, bæði barna og fullorðinna.

Með bréfinu sem sent var til Norrænu ráðherranefndarinnar í nóvember lýsti verkefnahópurinn yfir áhyggjum af þeirri vinnu og því aðgerðarleysi sem er í framkvæmd af starfandi nefnd um norræn næringarráð (NNR). Dregið er í efa hversu afdráttarlaus tilvísun er í umhverfisleg áhrif og er hætta talin á að norrænu næringarráðleggingarnar muni ráðast frekar af loftslags- markmiðum heldur en þáttum sem snúa að næringu og heilsu. Mikilvægt er að allir þættir sjálfbærni séu með, ekki eingöngu sem snúa að umhverfismálum, heldur einnig efnahagslegri og félagslegri sjálfbærni.

Fylgjandi róttækri breytingu matvælakerfa

Norræna hópnum finnst skorta á góða og vísindalega aðferðarfræði ásamt gagnsæi við vinnu norrænu næringarráðanna í því starfi sem á endanum mun hafa áhrif bæði á lýðheilsu og samfélagið almennt á Norðurlöndunum, þá sérstaklega á búskap og matvælaframleiðslu.

Í fyrsta lagi er samsetning starfshópsins sem vinnur að norrænu ráðunum áhyggjuefni. Svo virðist sem horft hafi verið framhjá sérfræðingum og rannsóknarstofnunum með hæfni og innsýn í sjálfbæra matvælaframleiðslu á Norðurlöndunum. Þess í stað var bresk hugveita, Chatham House, með fulltrúana Helen Harwatt og Tim Benton, fengin til að meta sjálfbærnikafla ráðanna.

Þetta gerist án útboðsferils og ekki virðist hægt að fá opinberar upplýsingar um hvernig þessi ákvörðun var tekin. Okkur finnst það í hæsta máta óeðlilegt að bresk stofnun, sem lýst er sem hugveitu, sem líta má á sem hugmyndafræðilega stofnun, beri meginábyrgð á því að skapa vísindalegan grunn fyrir ríkisvald í stað þess að vera í samstarfi við landbúnaðarstofnanir á Norðurlöndunum sem hafa unnið við sjálfbæra matvælaframleiðslu í áratugi.

Bæði Helen og Tim hafa lýst því opinberlega að þau séu fylgjandi róttækri breytingu á matvælakerfinu og eru talsmenn mikillar fækkunar á framleiddum matvælum úr búfénaði. Róttækar breytingar á matvælakerfinu og ráðleggingum um mataræði munu hafa miklar afleiðingar fyrir fæðuöryggi, sjálfsbjargarviðleitni, nýtingu staðbundinna auðlinda, líffræðilegan fjölbreytileika, efnahag og atvinnu á Norðurlöndunum.

Þar að auki eru margar rannsóknir sem sýna fram á jákvæð áhrif dýraframleiðslu á bæði næringu, heilsu og sjálfbærni sem hefði mátt vera með. Helen hefur meðal annars lagt fram tillögur í Bretlandi þar sem 60-80% af landbúnaðarsvæði verði fjarlægt og í stað þess komi búsvæði fyrir villt dýr, ræktun grænmetis og skóga. Harwatt er einnig hluti af Animal Law, sem berst fyrir réttindum dýra. Þar að auki er Jelena Meinil höfundur kafla um kjöt og kjötafurðir. Hún hefur gefið út skýrslur þar sem fram kemur að draga þurfi úr kjötneyslu, rautt kjöt sé ekki sjálfbært og að matur úr dýraríkinu sé ekki æskilegur.

Tekst ekki að viðurkenna fæðuöryggi

Fyrsta bakgrunnsritgerð sem gefin var út um sjálfbærni á þessu ári í norrænu ráðunum sleppir þeim jákvæðu áhrifum sem búfjárframleiðsla hefur á líffræðilegan fjölbreytileika. Sauðfé, geitur og nautgripir eru jórturdýr sem éta gras og jurtir. Þegar þessir búfjárhópar fá að ganga frjálsir um beitiland og á víðavangi skapa þeir opið sléttlandslag með búsvæðum fyrir þúsundir annarra tegunda. Þess vegna gegna beitardýr mikilvægu hlutverki í að viðhalda líffræðilegum fjölbreytileika og vistfræðilegri virkni beitar. Þar að auki er ekki fjallað um jákvæð áhrif nýsköpunar í matvælaframleiðslu sem er sennilega ein öflugasta leiðin í átt að loftslagshlutlausri og sjálfbærri matvælaframleiðslu í framtíðinni. Það sem er einnig eftirtektarvert er að í norrænu ráðleggingunum eru þættir sem tengjast fæðuöryggi og mikilvægi þess ekki viðurkennt, jafnvel þó að fæðuöryggi sé órjúfanlegur hluti af sjálfbærri matvælaframleiðslu. Ljóst er að mikill svæðisbundinn munur er á milli Norðurlandanna hvað varðar auðlindir, loftslag, árstíðir og framboð ljóss.

Norðurlöndin hafa takmarkaða möguleika á grundvallarbreytingu í matvælaframleiðslukerfinu. Tilfinning nefndarinnar virðist vera að auðvelt sé að nýta svæði sem notuð eru til dýraframleiðslu til matvælaframleiðslu úr jurtaríkinu. Þetta er grundvallarmisskilningur norræna matvælakerfisins, þar sem dýr, og sérstaklega jórturdýr, eru lykilaðilar í því að breyta fæðuauðlindunum sem ekki henta til manneldis, í mjög næringarríka fæðu. Ríflegur samdráttur í dýraframleiðslu myndi ekki aðeins hafa versnandi áhrif á svæðisbundinn landbúnað, heldur einnig draga úr sjálfsbjargarviðleitni og fæðuöryggi. Þar að auki myndi það leiða til aukinna innflutningshlutfalla og hugsanlega auka þrýsting á alþjóðlegt matvælaverð. Miðað við eftirspurn eftir aukinni matvælaframleiðslu á heimsvísu virðist fáfróðlegt að innleiða ráðleggingar um mataræði á Norðurlöndunum sem gætu leitt til minnkandi matvælaframleiðslu. Samdráttur í innlendri framleiðslu matvæla gæti leitt til aukinnar framleiðsluháðar í löndum á áhættusvæðum með tilliti til loftslagsbreytinga.

Minnkandi og óbreytt sýn á næringu og heilsu

Áhyggjuefni er að ýmsir kaflar ráðanna horfi frekar til annarra þátta en næringar og heilsu. Fituríkar mjólkurvörur, eins og ostur og heilfitujógúrt, eru dæmi um matvæli sem innihalda meira magn af mettuðum fitusýrum en sýna samt gífurlegan heilsufarslegan ávinning þegar það er hluti af jöfnu, fjölbreyttu og næringarríku fæði.

Sömu rök eiga við um kjöt sem inniheldur prótein og járn með miklum gæðum sem erfitt getur verið að skipta út með öðrum matvælum. Oft og tíðum er aukin hlutfallsleg heilsufarsáhætta tengd kjötneyslu notuð sem rök til að draga úr neyslu þessara matvæla. Hins vegar, eins og raunin er í fyrstu sjálfbærnidrögunum, er engin umræða um muninn á hlutfallslegri og algerri áhættu í tengslum við heilsufarslegan ávinning af kjötneyslu innan núverandi næringarleiðbeininga.

Vinnuhópurinn sleppir að nefna nýlegar og sannfærandi rannsóknir sem leggja áherslu á hvernig viðkvæmir hópar íbúa, svo sem börn og unglingar, konur á frjósömum aldri sem og aldraðir og veikir, þurfa sérstaklega á næringarríkri fæðu að halda sem finnast nær eingöngu í matvælum af dýrum. Þar að auki vísa höfundarnir ekki til matvælafræðinnar, sem tekur heildræna nálgun á næringu og mataræði. Það sem má þó líta jákvætt á er að fagaðilum gefst færi á að senda inn athugasemdir um kafladrög sem er mikilvægt og gott skref við smíði ráðanna.