Landnám birkis á Skeiðarársandi

Um þrjátíu ferkílómetra stór birki­skógur er að myndast á Skeiðarársandi og horfir í að fyrir miðja þessa öld verði þar um að ræða stærsta villta birkiskóg landsins. 

 

Dr. Kristín Svavarsdóttir plöntu­vistfræðingur hjá Land­græðslu ríkisins og dr. Þóra Ellen Þórhallsdóttir prófessor við Háskóla Íslands hafa fylgst með og unnið að rannsóknum á Skeiðarársandi á undanförnum tveimur áratugum. 

 

„Árið 1998 fórum við til að skoða afleiðingar jökul­hlaupsins 1996 á gróður á sand­inum. Þá urðum við varar við pínulitlar birkiplöntur. Við gerðum okkur ekki grein fyrir hvað ætti eftir að gerast á tuttugu árum,“ segir Kristín en um afar merkan atburð í íslenskri náttúru er að ræða að hennar mati. 

 

Árið 1998 urðu vísindakonurnar Kristín Svavarsdóttir og Þóra Ellen Þór­halls­dóttir varar við smáar birkiplöntur á Skeiðarársandi og hafa þær fylgst með þeim vaxa, dafna og dreifa sér síðan.

 

 

Þessar birkiplöntur hafa stækkað og dreift sér og þekja nú um 30 ferkílómetra á efri hluta sandsins.

„Við höfum mælt vöxt plantnanna frá árinu 2004. Þá voru þarna tiltölulega litlar plöntur og aðeins örfáar sem mynduðu fræ. Það hefur verið ævintýralegt að fylgjast með ferlinu. Við höfum séð útbreiðslusvæðið stækka ört síðustu ár og þrátt fyrir oft erfið umhverfis­skilyrði þarna og þá beit sem er á svæðinu, þá hefur þeim tekist að vaxa þarna upp og dreifa úr sér um sandinn,“ segir Kristín.

 

Nýjar aðferðir í vistfræðirannsóknum

 

Vísindakonurnar hafa stundað ýmsar rannsóknir á svæðinu á undanförnum árum, í samtarfi við bæði nemendur og aðra vísindamenn, en tilgangur þeirra er að skoða á einn eða annan hátt hvernig gróður nemur land á lítt grónu svæði. 

 

Árið 2015 og 2016 fengu þær styrk frá Vinum Vatnajökuls til að skoða sérstaklega útbreiðslu birkis á Skeiðarársandi. Þær fengu fyrirtækið Svarma til samstarfs og sumarið 2016 voru teknar myndir af svæðinu úr flygildum. Í vetur var unnið að því að greina myndirnar og meta útbreiðslu birkis en slík tækni hefur ekki áður verið notuð á svo stór svæði við vistfræðirannsóknir hérlendis.

 

Birki er eina trjátegundin sem myndar náttúrulegan skóg á Íslandi. Talið er að við landnám  hafi allt að fjórðungur lands verið vaxið birkikjarri eða birkiskógi. Hraði náttúrulegrar útbreiðslu trjánna á Skeiðarársandi hefur komið vísindakonunum í opna skjöldu.

 

 „Með tilkomu þessarar tækni opnast ótrúlegir möguleikar í rannsóknum á vistkerfum,“ segir Kristín en hágæðamyndir úr flygildum gera vísindamönnunum kleift að greina svæði með nákvæmari hætti en áður hefur verið hægt. Kristín spáir því að framundan sé sprenging í notkun slíkrar tækni við rannsóknir. 

 

Í byrjun ársins fékk hópur vísindafólks undir forystu Kristínar og Þóru Ellenar þriggja ára styrk úr Rannsóknasjóði til að rannsaka nánar landnám birkis á Skeiðarársandi og áhrif þess á þróun vistkerfa á sandinum. Hópurinn mun í því nýta þessa nýju tækni enn frekar til að skilja landnám birkis á lítt grónu landi.

 

Hæstu tré yfir þremur metrum

 

Innt eftir uppruna birkisins á Skeiðarársandi segist Kristín hafa tilgátu um að fræ hafi borist upphaflega frá Bæjarstaðaskógi eða Skaftafellsheiði. 

 

Hluti af rannsóknarverkefninu verður þó að reyna að svara spurningunni um upprunann með erfðafræðilegum aðferðum. „Við teljum þó öruggt að plönturnar sem við mældum árið 2004 séu fyrsta kynslóð birkis sem hefur borist þangað. Síðustu ár hefur hins vegar verið mikil fræframleiðsla á staðnum.“ 

 

Í dag eru hæstu birkiplönturnar yfir þriggja metra háar og því orðnar að gerðarlegum trjám sem eru að sögn Kristínar afar heilbrigð og falleg, beinvaxin með ljósum börk og stórum blöðum.

 

Hæstu birkiplönturnar hafa mælst yfir þriggja metra háar og því orðnar að gerðarlegum trjám og eru þær að sögn Kristínar afar heilbrigðar og fallegar, beinvaxnar með ljósum börk og stórum blöðum. 

 

„Birkið er fjölbreytt. Þarna erum við með mjög stór og þéttvaxin tré með fallegum laufblöðum en líka minni plöntur sem eru dreifðar um víðáttumikið svæði.“

 

Endurheimt birkiskóga

 

Þessi villti skógur sýnir, svo ekki verður um villst, að birki getur numið land á lítt grónu svæði. Þetta telur Kristín afar mikilvægar upplýsingar.

 

Hluti rannsóknarteymis sem rannsakar náttúrulegt landnám á Skeiðarár-sandi. Frá vinstri; Ólafur Eggertsson, Kristinn Pétur Magnússon, Kristín Svavarsdóttir, Bryndís Marteinsdóttir og Þóra Ellen Þórhallsdóttir. Á myndina vantar Victor Madrigal og Tryggva Stefánsson frá Svarma ehf.

 

„Það er mjög mikilvægt að geta rannsakað birki sem er að koma inn svo snemma í gróðurframvindu til þess að skilja hvernig þetta ferli á sér stað. Það getur svo aftur stuðlað að markvissari endurheimt birkiskóga. Sú þekking sem við öðlumst með því að fylgjast með náttúrulegri gróðurframvindu getur hjálpað okkur við skipulagningu og framkvæmd vistheimtar,“ segir Kristín. 

 

Fyrir tilstuðlan styrksins frá Rannís verður m.a. skoðað hvort birkið keyri ákveðnar breytingar á vistkerfinu.“

 

Vex þrátt fyrir beit

 

Birki er eina trjátegundin sem myndar náttúrulegan skóg á Íslandi. Talið er að við landnám  hafi allt að fjórðungur lands verið vaxið birkikjarri eða birkiskógi. 

 

Hraði útbreiðslunnar hefur komið vísindakonunum í opna skjöldu. Á sínum tíma hafa margir samverkandi þættir þurft að koma saman svo birkifræin gætu numið land, fest rætur og vaxið upp við erfiðar aðstæður.

 

„Það sýnir okkur hvað mikið getur gerst ef aðstæður eru hagstæðar fyrir gróður,“ segir Kristín og bætir við að þetta hefði ekki verið mögulegt ef menn hefðu ákveðið að græða þarna upp með uppgræðsluaðferðum. 

 

„Við hefðum aldrei haft tök á því að rækta upp á þessu svæði og á þessum tíma. Þetta er því afar merkilegur atburður, við erum að sjá náttúrulega framvindu þar sem gætir tiltölulega lítilla áhrifa mannsins. 

 

Þarna er þó beit, um 200 ær með lömbum, og rannsóknir þarna hafa sýnt að fræframleiðsla getur aukist við friðun. Þessar miklu breytingar eiga sér stað þrátt fyrir það.“