Verðfall – hvað gerist?

Menn setur hljóða. Það er líklega raunsannasta lýsingin sem ég hef heyrt á því hvað er að gerast í sveitum landsins í dag. Afurðastöðvar okkar neyðast til að bregðast við taprekstri með því að lækka verð á lambakjöti til okkar bænda og það ekkert smá. 

 

Nú er svo að sauðfjárbændur eru fráleitt einsleit stétt, ætla ég að segja hér frá nokkrum dæmum um hve fjölbreytt þessi stétt er, bið hlutaðeigandi strax afsökunar ef þeir þekkja sjálfan sig eða aðra af lýsingum. 

Á bæ í litlu dalverpi býr kona rétt um sextugt með manni sínum með tæp tvö hundruð fjár, afurðir góðar. Lítið bú og vel rekið, til fyrirmyndar. Skuldir líklega engar og sparlega farið með alla hluti. Maðurinn sinnir flestum þeim störfum af bæ sem hann kemst í eða langar að sækja, á milli þess sem hann veiðir silung í vatni ásamt konu sinni sem hún síðan flakar, reykir og selur eða hugar að æðavarpi. Hver þriðjungur tekna kemur af silungi og dún, sauðfé og útseldri vinnu. 

 

 

Stórbýli við heiðarsporð, tæpt þúsund kinda, tvær fjölskyldur búa. Yngri konan sækir vinnu af bæ, hin stunda búskapinn, laxveiðitekjur einhverjar. Skuldir einhverjar, rekstur í ágætu horfi. Tekjur af sauðfé 70%, Utan bús tekjur 20% og veiðitekjur 10%. 

 

Gnægtarjörð í afskekktum dal í grónum firði. Þar hafa í áratug búið par á milli fertugs og fimmtugs ásamt dætrum tveim. Áttu sjóð þegar þau hófu búskap og ákváðu að byggja upp jörðina sem var orðin hrörleg. Langt að sækja aðra vinnu og vilja það ekki, hafa ekki þurft þess. Skulda nokkuð. Einungis tekjur af sauðfé. 

 

Í sama firði býr garðyrkju­fræðingur nokkuð utar. Á hundrað kindur. Keypti jörðina fyrir 8 árum. Skuldar nokkuð. Starfar að mestu utan bús, sinnir fénu utan vinnutíma. Tekjur af sauðfé 20%.  Lykilmaður í smalamennskum.

 

Í þorpi norður við haf er karl með um 60 kindur. Starfar annars í góðu fyrirtæki. Tekur sumarfríið í september til að geta sinnt smalamennskum með sveitungum sínum. Tekjur af sauðfé 10%. Lykilmaður í sínu héraði. 

 

Kannski kemst það ekki til skila, það sem ég vildi sagt hafa, en sauðfjárbændur eru gríðarlega fjölbreytt stétt og mikilvægi afurðatekna hvers þeirra er gríðarlega misjafnt fyrir afkomu þeirra. En höggið mun koma verst við þá sem reiða sig eingöngu á tekjur af sauðfé, hafa byggt upp og keypt jarðir og skulda því þess vegna. Duglega fólkið sem oft myndar kjarnann í hverju samfélagi. En síðan höfum við stoðkerfið, karlinn í þorpinu sem sér til þess að smalað verði vel, þekkir heiðina og miðlar reynslunni, kann söguna. Konuna í dalverpinu sem leggur til silunginn á flatbrauðið. 

 

Allir þessir sauðfjárbændur eru mikilvægir og því getum við ekki leyft okkur þá hugsun að ætla okkur að fara að gera upp á milli þeirra í þeim efnahagslegu harðindum sem framundan eru. Við sauðfjárbændur stöndum saman því við erum dreifbýlisfólkið og vitum að sundrung hefur aldrei skilað okkur neinu.  

 

Hagræðing  

 

En það er ljóst að það verður að hagræða! Þegar tekjurnar hrökkva ekki til, þá verður að skera niður útgjöldin. Það er auðvelt að æpa út í loftið að þessi og hinn maki krókinn á því að nenna ekki að vinna sína vinnu. Það er auðvelt að kenna afurðastöðvunum um að vilja arðræna okkur. En trúum við því virkilega að Sigurgeir á Hríshóli, Þórarinn í Keldudal, Merete á Hrauni, Gunnar á Þóroddstöðum, Björn Víkingur í Sandfellshaga, Skúli á Refstað eða Sverrir á Kirkjubæjarklaustri vilji gera bændum illt? Eða getur staðan verið að þau séu jafn ráðalaus og við hin. Því sé hin eina raunhæfa leið að draga saman, lækka verðið til að minnka framboðið og vona að bændur dragi þannig saman framleiðsluna. Því ekki viljum við bændur setja þessi fyrirtæki okkar á hausinn, þá fyrst yrði tjónið stórt. 

 

Smásöluverð

 

Smásöluverð kindakjöts, eða það verð sem neytendur eru tilbúnir að greiða fyrir kjötið okkar, er hinn endanlegi verðmiði sem settur er á afurðir okkar. Það verð skiptist á milli verslunar, banka, greiðslumiðlunarfyrirtækja, flutningsaðila, afurðastöðva og bænda. Mig grunar að skiptingin sé ekki fjarri því að bóndinn fái tæpan þriðjung, aðrir hina tvo. Þessi skipting er mín ágiskun, byggð á einhverju meðalverði. Kannski ekki fjarri lagi?  

 

Þannig ef bóndinn á að fá hærra verð þá þarf að hagræða alla leiðina. Ef þessi ágiskun mín er rétt þá fá bankarnir um 400 milljónir á ári í afurðalánsvexti, Það kostar verslunina um 2,7 milljarða að selja fyrir okkur kjötið. Það kostar afurðastöðvarnar um 3,2 milljarða að breyta afurð okkar í mat. Verðfallið til okkar á síðustu tveim árum er ríflega 1,7 milljarðar. 

 

Þannig að afurðageirinn þarf að hagræða, bændur þurfa að hagræða. Verslunin þarf að hagræða því hvernig stendur á því að hún þarf svona hátt hlutfall smásöluverðsins. Bankarnir þurfa að hagræða. En kannski er það ekki hægt? Ég vildi að ég vissi svarið. En trúi því þó að ávallt leynast tækifæri. Það þarf bara að koma auga á þau og vilja notfæra sér þau. 

 

Byggðirnar okkar 

 

Við viljum ekki gefast upp, við ætlum ekki að fara. 

 

Ef þetta væru náttúruhamfarir þá væri engin spurning, við myndum berjast. En þetta eru mannanna verk. Alþingi Íslendinga í umboði skattgreiðenda leggur greininni til um 4,9 milljarða á þessu ári og nánast allur hluti þess fjár rennur til bænda. Þannig að vilji þess er skýr; haldið áfram að búa þetta land og hef ég engan þingmann segja að hann sé á móti því, þótt menn deili um leiðir og aðferðir. 

 

En nú er hin stoð þessarar framleiðslu brostin, afurðatekjurnar verða lægri en ríkisstuðningurinn. Það er gríðarlega vont mál, út frá svo mörgum hliðum.  

 

Landbúnaðarráðherrann skildi ekki málið eða var sama og gerði ekki neitt fyrr en alltof seint, aðrir þingmenn brugðust. Sauðfjárbændur vilja skýrar leikreglur og vilja hafa vægi á móti stóru fjármagnsöflunum sem vita að Ísland er hávöruverðs markaður. Þeirra sem vilja kaupa matinn okkar ódýrt í láglauna löndum og flytja hann inn til að selja okkur hann dýrt og græða vel. Af hverju halda menn annars að Costco hafi komið?! Þessir aðilar tala í hundruðum milljarða, við sauðfjárbændur tölum bara í milljónum eða hundrað þúsundum. 

 

Þetta vildum við að stjórnvöld hjálpuðu okkur við. En nei, við erum skilin eftir ein með vandann. Kannski hafa þingmenn bara gefist upp. Kannski eru bara engin ráð. Kannski á verslun og fjármagnsöfl að ráða hér öllu og við hin bara að vera bláeygðir neytendur sem sjáum þeim fyrir gróðanum. Frekar en skipta gæðum og kostum á milli okkar, heildinni til hagsbóta. 

 

Hvað er þá til ráða?

 

Ég óttast að fyrir um 1/6 sauðfjár­bænda séu fáir valkostir, þeir munu nudda áfram, lengja í skuldaklafanum þar til þeir komast ekki lengur áfram og uppgjöfin verður algjör. Þetta eru um 400 bændur, líklega ríflega 1000-1500 manns sem búa núna við algjöra óvissu um framtíðina. Einhverjir dalir fara í eyði, einhver sveitin fer í eyði, verður það Árneshreppur, Barðaströnd, Suður-Firðirnir, Skaftárhreppur, Melrakkaslétta, Reykhólaströnd eða hver? 

 

Sem betur fer trúi ég því að hinir 2000 bændurnir muni þrauka og bíða betri tíma, finna sér aukatekjur, spara og ganga á eignir, að þeim standa líklega aðrar 6000 manneskjur.

 

Byggðamál – Menningin 

 

Málið er svo miklu stærra en að það snúist eingöngu um landbúnað og framleiðslu á kindakjöti. Það snýst um grundvöll byggðar innstu dala og ystu nesja. Það snýst um hvers konar Ísland við ætlum að sýna gestum okkar, ferðamönnunum sem nú eru orðinm undurstöðuatvinnuvegur. Það snýst um að viðhalda þúsund ára menningu. Það snýst um það hvernig menn hafa búið hér á landi í þúsund ár. Það snýst um að vita hvað hóllinn þarna heitir og af hverju hann heitir það. 

 

Ef dugur væri í stjórnmálamönnum okkar, væru nú þegar komin í gang öflug verkefni sem lúta að því að fjölga atvinnumöguleikum í dreifbýli. Hjálpa fólki að finna sín tækifæri, finna hina fjölina sem má byggja með. Þau tækifæri eru ófá og mörg ábatasöm. En það hefur verið svo duglega molað niður alla innviði sem snúa að ráðgjöf og fræðslu til landbúnaðarbyggðanna. 

 

Landbúnaðarháskólinn og rann­sóknar­­stofnanir s.s. skógræktin  skornar niður í trog. Leiðbeiningar­miðstöðvarnar látnar sérhæfa sig í einhæfum búgreinum. Og fjölbreytileikinn sem þó einkennir sveitirnar fær helst ekki að dafna, en er hann þó líklega það sem mun verða helsta bjargráðið í dag. 

 

Til hvers er ljósleiðaravæðingin ef það á síðan ekki að gefa sveitafólkinu tækifæri til að búa til möguleikana sem hún gefur? 

 

Holti Þistilfirði

28. september 2017

 

Sigurður Þór Guðmundsson

bóndi, oddviti og formaður Búnaðarsambands Norður-Þingeyinga