Sykurreyr – „hvíti dauði“

Eftir að Evrópumenn fluttu sykurreyr yfir til nýja heimsins í vestri hófst ræktun hans í stórum stíl. Fyrir þann tíma var neysla á sykri aðeins á færi aðalsins og þeirra allra ríkustu. Þrælahald gerði framleiðsluna ódýra og sykurneysla jókst hratt. Meðalneysla Íslendings af sykri er varlega áætluð rúm 60 kíló á ári.

Ræktun á sykurreyr nam tæpum 180 milljón tonnum á heimsvísu ræktunarárið 2013 til 2014. Nánast öll uppskeran er notuð til að framleiða sykur. Brasilía er langstærsti ræktandi sykurreyrs með um 38% heimsframleiðslunnar. Í öðru sæti er Indland með tæp 20%, Kína er í þriðja sæti með tæp 7% og Taíland í því fjórða með 5,5%.  Breytilegt er milli ára hvort Pakistan og Mexíkó eru í fimmta sæti með ríflega 3% heimsframleiðslunnar. Alls er sykurreyr ræktaður í um 90 löndum í og við hitabeltið. Um 80% af öllum sykri sem framleiddur er í heiminum er unninn úr sykurreyr.
Brasilía er stærsti útflytjandi sykurs í heimium, Taíland er í öðru sæti og Ástralía í því þriðja.

Sextíu kíló á mann

Samkvæmt bráðatölum frá Hagstofu Íslands má áætla að innflutningur á sykri hafi numið vel yfir 9,3 þúsund tonnum eða 9,3 milljónum kílóa árið 2014. Miðað við tölu Hagstofunnar og að Íslendingar séu 330 þúsund er meðalneysla á sykri tæp 30 kíló á mann á ári. Hafa ber í huga að innflutingur á sykri í innfluttum matvælum eins og morgunkorni, kökum og sælgæti og drykkjum eins og gosi og áfengi er ekki inni í þessum tölum. Neyslan er því mun meiri en fram kemur í tölum Hagstofunnar og líklega varlega áætlað að hún sé yfir 60 kíló á mann á ári.

Mikil neysla á sykri hefur verið stórlega gagnrýnd og segja þeir sem lengst ganga að sykur sé svo hættulegur og ávanabindandi að hann eigi heima í flokki með tóbaki, áfengi, heróíni og kókaíni. Stór hluti mannkyns komst af án hans allt fram á 19. öld og notaði hunang í staðinn. Í dag er sykur sagður ástæða margra alvarlegra sjúkdóma, tannskemmda og offitu. Þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir hefur ekki enn tekist að finna efni sem kemur á sannfærandi hátt í staðinn fyrir sykur. Reynt hefur verið að skipta honum út í matvælum með bæði náttúrulegum efnum og efnum sem búin eru til á rannsóknarstofum. Þar má nefna kornsýróp, aspertane, Acesulfame K, agavesýróp, stevíu eða öllu heldur Truvíu sem hefur í raun lítið með náttúrulega stevíu að gera og svo efni eins og vanillin og aspartane sem eru 34.000 sinnum sætari en sykur og notuð sem sætuefni í mat. Hvert svo sem álit fólks á sykri er viðurkenni ég fjandakornið að ég gæti ekki hugsað mér lífið án hans.

Aðallega sætugjafi

Auk sykurs er unnið etanól á farartæki úr sykurreyr og eru Brasilíubúar allra duglegastir við að keyra bíla sína á etanóli. Sykurreyr er einnig notaður til að framleiða romm, pennastafi, mottur og jafnvel sem uppistöður í hús.

Ungir stönglar eru tuggðir hráir sem orkugjafar og ristaðir til hátíðarbrigða. Blöðin eru notuð sem dýrafóður.

Grasafræði

Sykurreyr er fjölær grastegund sem nær 3 til 8 metra hæð. Stöngullinn er liðskiptur og skiptist þar sem laufblöð, sem eru löng og sverðlaga, hafa vaxið en þau falla af eftir því sem plantan hækkar. Á hverjum lið eru brum og því auðvelt að fjölga plöntunni með því að skera hana í hluta og stinga hverjum hluta í mold. Rótin er hnúður sem liggur grunnt í jarðveginum og upp af honum vaxa margir stönglar sem síðar skjóta rótum. Sykur er unninn úr stöngli plöntunnar en meðaltalsinnihald hans af sykri er 14%.

Uppruni og saga

Náttúruleg heimkynni sykurreyrs eru í hitabelti Suður- og Suðaustur-Asíu. Ættkvíslarheiti plöntunnar á latnesku er Saccharum og þrjár tegundir eru algengastar; S. barberi sem er upprunnin á Indlandi eða Kína og S. edule og S. officinarum sem báðar koma frá Nýju-Gíneu. Sú síðastnefnda er notuð í um 70% af öllum reyr ræktuðum til sykurframleiðslu í heiminum.

Talið er að nytjar á sykurreyr nái 8000 ár aftur í tímann og að innfæddir á Nýju-Gíneu hafi tuggið stöngul plöntunnar vegna sætunnar. Vitað er að snemma var farið að sjóða sykurinn úr plöntunni í Asíu, þurrka hann og flytja þannig. Elsta þekkta dæmið um kristallaðan sykur er frá norðurhéruðum Indlands og elstu skráðar heimildir um sykurframleiðslu eru í texta sem kallast Pali og er á tungumálinu sanskrít. Einnig eru heimildir um að Kínverjar hafi hafið sykurframleiðslu löngu fyrir upphaf okkar tímatals.

Á 6. öld fyrir Krist hófst verslun, í smáum stíl, með sykur frá Indlandi um Persíu til Grikklands. Í fyrstu var sykurreyr hjúpaður talsverðri leynd og talað um stöngla sem framleiddu hunang án býflugna enda var hunang þekkt sætuefni í Evrópu. Sykur var kallað hvítt salt og salt frá Indlandi. Verð á sykri var gríðarhátt í fyrstu og reyndar allt fram á 18. öld og ekki á færi nema aðalsmanna og ríkra að neyta þess.

Úlfaldalesti araba áttu einnig sinn þátt í flutningum á sykurreyr frá Indlandi og til landanna við Miðjarðarhaf. Á 10. öld var svo komið að hann var ræktaður í einhverjum mæli alls staðar þar sem slíkt var hægt á því svæði.

Kaupmenn í Feneyjum voru búnir að koma sér upp sérstakri vörugeymslu fyrir sykur árið 966 og stjórnuðu þeir sykurmarkaðinum í Evrópu um langan tíma. Sykur var þekkt verslunarvara í Skandinavíu á seinnihluta 14. aldar.

Sykurreyr var ein af fyrstu plöntunum sem Evrópumenn fluttu með sér til eyja Karíbahafsins. Eftir að ræktun á sykurreyr fluttist þangað og til Suður-Ameríku óx framleiðslan hratt og verð á sykri lækkaði enda ódýrt að framleiða það þar sem þrælar sáu um vinnuna.

Romm, skreið og þrælar

Sykur varð snemma ein af þeim vörum sem voru hluti af verslunarþríhyrningi, Trafalgar-þríhyrningnum, sem lá frá Evrópu til Afríku og þaðan til nýja heimsins og svo aftur til Evrópu.

Sykur eða romm var flutt frá Suður-Ameríku til Evrópu og selt þar. Gróðinn af romm- og sykursölunni var notaður til að kaupa, byssur, salt, vefnaðarvöru í Evrópu og skreið frá Íslandi sem voru eftirsóttar vörur í Vestur-Afríku og seldar þar. Í Vestur-Afríku voru keyptir þrælar sem fluttir voru vestur um haf og seldir sykur- og bómullarplantekrueigendum þar. Og romm og sykur aftur keypt og flutt til Evrópu.

Sagan segir að rytminn í söng þrælanna á sykurökrunum hafi verið mun ákafari og hraðari en þeirra sem strituðu við bómull og tóbaksrækt. Auk þess sem líftími sykurþrælanna var mun styttri en við annars konar plantekruþrældóm.

Eftir að þrælahald var bannað hófst leit að ódýru vinnuafli til að halda ræktuninni áfram. Bretar fundu þetta vinnuafl í Kína og á Indlandi og fluttu um 60 þúsund manns þaðan til Ástralíu. Fólkinu var lofað betra lífi í skiptum fyrir að skrifa undir samning um að vinna á sykurreyrsökrum í nokkur ár á lágmarkslaunum. Með því að skrifa undir saminginn var fólkið í raun að samningsbinda sig í þrælavinnu til margra ára.

Ræktun

Í ræktun er sykurreyr viðkvæmur fyrir veðrabreytingum, hann er kröfuharður á vatn, næringarefni og jarðveg þrátt fyrir að vaxa vel í mismunandi gerðum jarðvegs. Jarðvegsþreyta er algeng þar sem sykurreyr er ræktaður mörg ár í röð enda vex hann hratt. Hann hreinlega mergsýgur alla næringu úr jarðveginum á stuttum tíma alveg eins og vampírurnar í bíómyndunum sem sjúga allt blóðið úr fórnarlömbum sínum. Uppskera á hektara er breytileg milli ræktunarsvæða og getur verið frá 30 og upp í 180 tonn á hektara yfir ræktunartímann sem er frá 12 og upp í 22 mánuði.

Kjörlendi sykurreyrs er frá sirka Suður-Spáni og til odda Suður-Afríku eðe á milli 37° norðlægrar og 30°suðlægrar breiddar. Kjörhitastig plöntunnar er á bilinu 20 til 35 gráður á selsíus og hún þarf að lágmarki 600 millimetra af úrkomu á ári, 2000 til 2300 millimetrar þykja hæfilegir yfir vaxtartímann, auk þess sem plantan þrífst best við háan lofthita. Þrátt fyrir að vera frekur á vatn kýs sykurreyr vel framræstan og loftríkan jarðveg. Sykurreyr drepst þegar lofthiti fer að nálgast frostmark.

Við góðar aðstæður er sykurreyr gríðarlega mikilvirkur í að breyta sólarljósi og steinefnum í lífrænt efni og hreinlega hægt að horfa á plöntuna vaxa og getur plantan framleitt allt að 280 tonn af sykri á hektara á ári þar sem skilyrði eru best.  Sykurreyr myndar auðveldlega fræ en er samt sem áður aðallega ræktaður upp af græðlingum og þannig tryggt að einungis uppskerumestu plönturnar séu í ræktun. Víðast hvar í heiminum er græðlingum plantað með höndum en í iðnvæddum ríkjum og stórræktun er það gert með þar til gerðum vélum. Hægt er að fá uppskeru af sömu plöntu nokkur ár í röð þar sem rótin sendir upp nýja stöngla jafnóðum og eldri stönglar eru skornir af til vinnslu. Eins og fyrr segir gerir jarðvegsþreyta vart við sig sé sykurreyr ræktaður endurtekið á sama stað í mörg ár en sá árafjöldi er frá tveimur og upp í tíu ár eftir ræktunaraðferðum og kröfum um uppskeru. Uppskera á sykurreyr er víða unnin með höndum en í stórræktun er hún að mestu vélvædd.

Reyrbjöllur geta valdið talsverðum skaða við ræktun á sykurreyr en bjöllurnar lifa í jarðvegi og leggjast á rætur plöntunnar. Fiðrildalirfur, laufétandi maurar og ýmsar tegundir termíta eru einnig sólgin í sykurreyr. Auk þess sem margar tegundir rotsveppa leggjast á rætur, rótarháls, stöngul og blöð hans.

Minna ber á sjúkdómum og meindýrum þar sem ræktun er takmörkuð en í stórræktun er algengast að bregðast við svona árásum  með efnahernaði og beita skordýra- og sveppaeitri.

Hrásykur og hvítur sykur

Eftir að sykurreyr er skorinn er unninn úr honum hrásykur sem síðar er unninn áfram, hvítaður með hreinsiefnum og þurrkaður í hvítan, kristallaðan sykur eins og við þekkjum hann. Sykur geymist vel sé hann geymdur þurr.

Næringar- og fituinnihald sykurs er ekkert en í 100 grömmum af hvítum sykri eru um 390 kalóríur. Sykur er því eingöngu orkugjafi.

Sykurþræll endar sem verslunarstjóri á Djúpavogi

Í bókinn Hans Jónatan - Maðurinn sem stal sjálfum sér og kom út fyrir síðustu jól rekur Gísli Pálsson á skemmtilegan og fróðlegan hátt óvænt tengsl Íslendinga við ræktun sykurreyrs og þrælahalds á danskri nýlendu í Karíbahafi í lok 18. aldar. Í sögunni segir frá því hvernig þeldökkur maður og þræll frá Jómfrúareyjum endar á Íslandi árið 1802. Gerist bóndi, kvænist, eignast börn og endar sem verslunarstjóri á Djúpavogi.