Þegar landinu var stolið um hábjartan dag

Hugsum okkur að laumað yrði í frumvarp um lögreglumál nýrri örstuttri lagagrein um að nú væri húseigendum loksins heimilt að friða húsin sín. Húseigandi gæti smíðað í kringum húsið sitt mannhelda girðingu, fengið smíðina samþykkta hjá lögreglu bæjarins, árlega um hver jól, og eftir að friðlýsing hússins væri auglýst af viðkomandi sveitarstjórn í Stjórnartíðindum mættu þjófar ekki stela úr húsinu fram að næstu jólum!

Frumvarpið yrði umræðulaust að lögum. Í framhaldinu gagn­ályktaði lögreglan að fyrst búið væri að banna þjófum að stela úr friðuðum húsum væri þeim nú heimilt að stela úr „ófriðuðum“ húsum. Húseigendur „ófriðaðra“ húsa, sem leituðu til lögreglunnar í vandræðum sínum þegar þjófar gerðu sig líklega til að bera út húsgögnin, væri ráðlagt að hjálpa til við burðinn.

Sá er segir að ekkert þessu líkt gæti gerst í landi laga og réttar, þar sem eignarréttur er talinn mannréttindi og sagður friðhelgur í Stjórnarskrá – hefur rangt fyrir sér. Í stað húsa voru það heima- og eignarlönd sem örstutt lagalauma gaf kindum umgangs- og beitarrétt í löndum sem ekki eru sérstaklega girt, vottuð, friðlýst og auglýst!

Lauman

„Laumunni” var komið fyrir í 8. gr. búfjár­haldslaga nr. 103/2002. Fyrsta setningin hennar hljómar eins og verið sé að færa landeig­endum nýtt úrræði, alveg nýja heimild sem þá líklega vantaði til að fá langþráðan frið fyrir ágangi búfjár:

Umráðamanni lands er heimilt að ákveða að tiltekið og afmark­að landsvæði sé friðað svæði og er þá umgangur og beit búfjár þar bönnuð.

Í fjórum seinni setningum grein­arinnar er tiltekið að til þess að „friða“ landsvæði skuli landeig­andinn girða land sitt dýrheldri girðingu, fá hana vottaða á hverju ári hjá búnaðarsambandi, tilkynna sveitarfélaginu um „friðunina“ og vottunina, sem á þá að auglýsa „friðlýsingu “ viðkomandi land­svæð­is í Stjórnartíðindum! Nú liggur fyrir að lauman koll­varpaði yfir þúsund ára umráðarétti landeigenda og breytti flestum heima- og eignarlöndum á Íslandi í afrétt fyrir kindur.

Sagan: Umráðaréttur og bótaskylda frá þjóðveldisöld

Árið 1958 var skipuð nefnd þriggja manna til að gera heildstætt lagafrumvarp um notkun afrétta, upprekstrarrétt, fjallskil og ágang búfjár. Formaður nefndarinnar var Ólafur Jóhannesson, fv. prófessor og forsætisráðherra. Frumvarp sem nefndin vann varð uppistaðan í lögum um fjallskil nr. 42/1969, nú lög nr. 6/1986. Í ítarlegri greinagerð „Ólafsnefndarinnar“ segir um ágang búfjár, ábyrgð eigenda þess og réttindi landeigenda:

„Þetta ákvæði réttarbótarinnar [innskot: árið 1294] verður að telja gild lög enn þann dag í dag. Ágangur búfjár í tún, akra eða engi varðar því fjáreiganda bótum, án tillits til þess, hvort landið er girt eða eigi, og hvort sem fjáreiganda verður um kennt eða ekki. Þessi ákvæði eru að efni til staðfest í 38. gr. þessara laga, er einnig lætur hið sama gilda um afgirt svæði, þótt ekki séu þar tún, engi eða matjurtagarðar.“

Þó svo „Ólafslögin“ hafi ekki áskilið vörsluskyldu búfjár, sem hefði verið æskilegt, virtu þau skilyrðislausan umráða- og eignarrétt landeigenda, enda viðurkenndur í landinu frá þjóðveldisöld í Grágás og seinna í Jónsbók. Í „Ólafslögunum“, nú lögum um afréttamálefni nr. 6/1986, er allur IV. kaflinn um ágangsfé, bótaábyrgð búfjáreigenda og úrræði landeigenda til að vernda eigur sínar. Í kaflanum eru eftirfarandi ákvæði, samandregin:

• Sveitarstjórnum ber að smala og skila ágangsfé í heimalandi, sem kemur úr afrétti, aftur á afréttinn eða í skilarétt.
• Meirihluti landeigenda getur óskað eftir að heimalönd þeirra séu girt frá afrétti ef ágangur úr honum er mikill og skulu þeir sem nýta afréttinn þá greiða 4/5 hluta kostnaðarins (með vísan í girðingalög).
• Sveitarstjórn skal smala ágangsfé og koma því til eigenda ef það kemur úr öðru heimalandi og skulu eigendur ágangsfjárins greiða kostnaðinn.
• Ef sveitarstjórn sinnir ekki smölunarskyldu sinni skal lögregla sjá um smölunina, og rukka eigendur ágangsfjárins um kostnað. (Bætt við 1997).
• Búfjáreigendur eru bótaskyldir ef búfé þeirra veldur tjóni í engjum, túnum, garðlöndum eða öðrum girtum svæðum.
• Landeigendur geta sett ágangsfé í aðhald, ef ágangur er ítrekaður, og skal búfjáreigandinn þá greiða þeim uslagjald.

Í landi þar sem kindaeigendur þurfa almennt ekki að halda skepnum sínum innan girðinga, eins og tíðkast í öðrum löndum hins viti borna heims, hafa eigendur heima- og eignarlanda haft bærileg úrræði til að vernda eigur sínar gegn ágangskindum. Sveitarfélög, lögregla og búfjáreigendur hafa haft þar skýr verkefni, skyldur og ábyrgð.
Laumuhöfundi hlýtur að hafa fundist þessi þúsund ára réttur allra landeigenda vera of íþyngjandi fyrir þá nútíma kindaeigendur, sem vilja fóðra skepnur sínar í óleyfi í annarra manna löndum.

Afleiðingar laumunnar

Nýfengið álit frá sveitarstjórnar­ráðuneytinu staðfestir að lauman í búfjár­haldslögin árið 2002 víkur öllum IV. kafla „Ólafslaganna“, um úrræði við ágangsfé, til hliðar. Í álitinu segir m.a:

„...í því felst að umráðamaður lands þar sem lausaganga búfjár er heimil þarf að horfa til ákvæða laga um búfjárhald fremur en laga um afréttarmálefni. Ber honum því að taka ákvörðun um að friða þann hluta landsins sem umgengni búfjár skal vera bönnuð…“

Þá gagnályktar stjórnsýslan að fyrst umgangur og beit sé bönnuð í „friðlýstum“ löndum sé umgangur og beit nú leyfileg í „ófriðlýstum“ löndum. Því hafi yfirvöld þar engar skyldur og búfjáreigendur enga ábyrgð.
Ekki verður séð að nokkurt land hafi verið friðlýst frá gildistöku laumunnar, og skal engan undra, og lausaganga kinda er enn leyfð í u.þ.b. öllum sveitum landsins. Því eiga kindur nú umgangs- og beitarrétt í öllum heima- og eignarlöndum langflestra sveita landsins!

Ótrúleg vinnubrögð við lagasetningu

Hvorki var getið um laumuna í samandregnum athugasemdum sem fylgdu frumvarpinu né minnst á hana einu orði í áliti landbúnaðarnefndar. Þá minntist landbúnaðarráðherrann ekki á hana í ræðu sinni þegar hann kynnti frumvarpið fyrir alþingi. Í ræðunni fór hann yfir fimm meginbreytingar sem frumvarpið hafði í för með sér og var sú fimmta að breyta upplýsingaöflun um uppskeru á gulrófum og kartöflum!

Hvergi í frumvarpinu, nefndaráliti eða í ræðu ráðherrans er nefnt einu orði að yfir þúsund ára umráðaréttur landeigenda væri hirtur af þeim með samþykkt frumvarpsins. Ekki var minnst á að lauman felldi niður heilan kafla í öðrum lögum um úrræði landeigenda við ágangi. Ástæðulaust var talið að nefna að bótaskylda búfjáreigenda í „ófriðuðum“ löndum félli niður. Að nánast öll heima- og eignarlönd landsins yrðu að afrétti við samþykkt frumvarpsins, var ekki tilefni útskýringa.

Ágangsfé er ekki lengur ágangsfé

Ekki má reka ágangsfé yfir í annars manns land og því eru landeigendur eftir laumuna úrræðalausir þegar ágangsfé étur hjá þeim nýskóginn, matjurtargrösin eða túnsprettuna. Reyndar er það sem hefur verið kallað ágangsfé á Íslandi í aldir, ekki lengur ágangsfé, heldur aðkomurollur að nýta sér umgangs- og beitarréttinn í annarra manna löndum, sem þeim var gefinn vorið 2002. Í landi laga, réttar og friðhelgs eignarréttar er ráðlegging stjórnvalda til landeigenda, sem óska eftir aðstoð yfirvalda við að verja eigur sínar, að hjálpa þjófunum við burðinn.

Ofbeldi sérhagsmuna

Í krafti góðs aðgangs að löggjaf­anum, sem á sér ýmsar skýringar, tekst kindaeigendum að halda þúsundum landeigenda í gíslingu kindanna þeirra. Þessi séríslenska spilling hlýtur að fara að renna sitt skeið því hún á ekkert erindi við nútímann, hvað þá framtíðina. Það hljóta allir að sjá að það er bara í landi fáránleikans að kindaeigendum sé færður með lögum umgangs- og beitarréttur fyrir skepnurnar sínar í annarra manna heima- og eignarlöndum, ef þau eru ekki girt, árlega vottuð, „friðlýst“ og auglýst í Stjórnartíðindum!

Stjórnarskráin til bjargar?

Þó svo Alþingi hafi misst af laum­unni standa vonir til að stjórnar­­skráin grípi hana. Ef ekki, munu margir eigendur heima- og eignarlanda spyrja sig í hvers konar landi þeir búi.