Unnið með vondar veirur og barátta gegn þeim
Margrét Guðnadóttir, læknir, veirufræðingur og prófessor, var eftirminnileg afrekskona. Of langt yrði að telja upp öll tilþrif hennar á vísindasviði. Hún var fædd í Landakoti á Vatnsleysuströnd 7. júlí 1929. Hún dó 2. janúar 2018, næstum 90 ára. Veirur urðu ævilangir lífsförunautar Margrétar.
Björn Sigurðsson frá Veðramóti í Skagafirði, forstöðumaður á Keldum, bauð henni vinnu, taldi hana efni í vísindamann, er félli vel í hópinn á Keldum. Hún hóf störf þar og rannsóknir, fyrst á lungnabólgu og mænusótt í fólki, síðan á rauðum hundum og bólusetningum. Hún fór í framhaldsnám til Bretlands, en síðan til Bandaríkjanna í Yaleháskólann þar sem hún stundaði nám í veirufræðum 1958–60 og hóf svo aftur störf á Keldum við rannsóknir á meinum manna og húsdýra. Fyrsta verkefni Keldna var að rannsaka og skilgreina illvíga smitsjúkdóma, sem áður voru óþekktir hér, fluttir inn með 20 Karakúl-kindum frá Þýskalandi 1933. Þetta voru votamæði, þurramæði, visna og garnaveiki, svokallaðir Karakúl-sjúkdómar. Þeim fylgdu falleg vottorð um heilbrigði, sem reyndust falsvottorð. Í framhaldsnámi mínu í Þýskalandi 1973 kynntist ég manni sem hét Ronald Ziegler. Hann hafði séð um fjárbúið við háskólann í Halle, sem seldi Karakúl-féð til Íslands. Hann spurði mig hvernig gengið hefði með Karahúl-féð á Íslandi. Ég sagðist þekkja þá sögu, þar sem ég hefði tekið þátt í baráttu gegn sjúkdómum sem bárust með fénu. Þeir hefðu nærri gert út af við íslenska fjárstofninn. Hann sagði þá: ,,Það var ekki eins heilbrigt féð og yfirmenn okkar í Halle vildu vera láta. Við fengum fyrirmæli um að grafa í kyrrþey kindur sem veiktust og drápust, ella myndi það spilla sölumöguleikum fjárins.“ Heilbrigðisvottorð eru stundum villandi, jafnvel fölsuð, ef það þjónar hagsmunum seljenda. Það sannaðist hér. Margrét fór að vinna við rannsókn á Karakúlsjúkdómunum. Sumir af þessum sjúkdómum og öðrum sem Margrét fékkst við voru líka mannamein eða náskyldir þeim. Margt mátti því af þeim læra fyrir heilsu manna og dýra.
Rannsóknir Björns og samstarfsmanna hans sýndu að sama veira var orsök þurramæði og visnu. Þegar veiran lagðist á öndunarfærin varð sjúkdómurinn þurramæði, en þegar sama veira lagðist á taugakerfið varð sjúkdómurinn visna. Frekari rannsóknir Keldnamanna vörpuðu ljósi á nýtt svið í læknisfræðinni, áður ekki skilgreint. Það voru smitsjúkdómar með óvenjulangan meðgöngutíma, sem þeir kölluðu á ensku ,,slow infections“. Björn Sigurðsson stýrði þessum rannsóknum en samverkamenn hans voru Guðmundur Gíslason læknir, Páll Agnar Pálsson, síðar yfirdýralæknir, og Halldór Grímsson efnafræðingur.
Einnig má nefna Halldór Vigfússon frá Engey, aðstoðarmann Guðmundar, er vann við sjúkdómagreiningar. Hann naut sérstakrar virðingar fyrir víðtæka þekkingu og nákvæmni í störfum. Ég nefni líka Steina gamla, Þorstein Þorsteinsson frá Háafelli í Hreppi, sem var alhliða hjálparhella, viðgerðarmaður og smiður á einföld rannsóknartæki úr tré, járni og dýrari efnum. Steini sá einnig um að brenna hræin þegar krufið var. Á Keldum voru líka margar konur vísindamenn sem tóku þátt í rannsóknum. Þetta starf gagnaðist mér vel við dýralæknisnámið í Ósló og síðar. Að loknu prófi varð ég samverkamaður Margrétar um árabil. Kenninguna um ,,slow infections“ útskýrði Björn Sigurðsson í frægum fyrirlestri í London 1954. Björn andaðist fimm árum síðar, langt um aldur fram. Hann hefði getað fengið Nóbelsverðlaun í læknisfræði, vegna þessara rannsókna. Karakúlsjúkdómarnir voru á leið með að leggja allt landið undir sig. Landinu var skipt í mörg varnarhólf. Sjúkdómum þessum var loks útrýmt. Til þess þurfti fjárskipti. Öllum kindum var fargað frá Jökulsá á Fjöllum vestur, suður og austur um að Mýrdalssandi. Vestfirðir, Austfirðir og svæðið austan að til Mýrdalssands slapp að mestu. Bannað var að flytja fé milli svæða. Með því móti varð baráttan viðráðanleg. Engin ráð önnur dugðu, hvorki voru þekkt lyf né bóluefni. Garnaveiki lifði þó af fjárskiptin. Hún lagðist á öll jórturdýr, sauðfé, geitur, nautgripi og hreindýr. Bóluefni frá Keldum takmarkaði tjónið. Við garnaveiki er enn glímt eftir 90 ár.
Um 100 þúsund kindur dóu úr Karakúl-sjúkdómunum og um 650 þúsund var fargað í þessari baráttu. Nýr fjárstofn fyrir niðurskurðarsvæðin var fenginn af ósýktu svæðunum á Vestfjörðum og úr Öræfum. Margrét tók þátt í lokabaráttunni gegn mæðiveiki, leitaði mótefna og ummerkja mæðiveiki í mörg þúsund blóðsýnum og lungum úr sláturfé frá grunuðum svæðum. Baráttan stóð í 10 ár. Þá var mæðiveiki úr sögunni. Margrét skildi sérstöðu okkar vegna heilbrigðis búfjár á Íslandi og hreinleika umhverfisins. Hún vann að dýraog mannameinum full af eldmóði og áhuga, sem aldrei bilaði.
Hún gaf gagnleg ráð og leiðbeiningar. Á skoðanir hennar var hlustað og farið eftir þeim. Enn er vitnað til Margrétar, þótt hún sé löngu dáin. Nú er það vegna kröfu um innflutning frá Noregi á nythærra kúakyni en því íslenska. Fyrir 20 árum var sama krafa sett fram. Ég birti brot úr áliti Margrétar frá 2000. Hún skrifaði:
,,Ég er hrædd um að þessi innflutningur (fósturvísa kúa frá Noregi) geti fært okkur hættulega sjúkdóma, er hafa aldrei fundist hér, og vil gera það sem ég get til að koma í veg fyrir óbætanlegt tjón, sem af slíkum innflutningi getur hlotist. Löng reynsla í vinnu með hæggenga smitsjúkdóma í sauðfé hefur kennt mér margt. Þess vegna ætla ég hér og nú að vara alveg sérstaklega við innflutningi norsku fósturvísanna, vegna tveggja hæggengra sjúkdóma í kúm. Það eru kúariða og hvítblæði. Þeir hafa aldrei fundist hér á landi. Við skulum enga áhættu taka, því að báðir geta valdið banvænum mannasjúkdómum, ef sýklarnir sem valda þeim komast í fæðukeðju manna.“
Stefán Aðalsteinsson búfjárfræðingur vakti athygli á því að í mjólk erlendra kúa sé meira af próteininu ,,beta-kasein A1“ en í íslenskri mjólk. Tíðni sykursýki í börnum er mun lægri hér á landi en í öðrum löndum vegna þess. Ýmislegt fleira mælir gegn erlendu þungu kúakyni, að mati Stefáns. Með því er stefnt að verksmiðjubúskap og innistöðu mestallt árið. Ef til kæmi myndi sala mjólkur leggjast af smám saman í dreifðum byggðum landsins.
Margrét var skipaður prófessor í sýklafræði við Háskóla Íslands 1969, fyrst íslenskra kvenna. Mesta ánægja hennar í starfinu var kennslan. Hún lagði sig alla fram, hafði mikinn metnað fyrir hönd nemenda sinna og talaði um þá af virðingu og hlýju og var því einstaklega vel látin sem kennari. Margrét setti fram þá kenningu, sem reyndist rétt, að mæði/ visnuveiran hefði hæfileika til að skjóta sér undan náttúrulegum vörnum með stökkbreytingu. Svipað má segja um alnæmis-/ eyðniveiruna. Margrét hóf tilraunir með framleiðslu á bóluefni gegn visnu, í von um að það gæti gagnast í baráttu gegn eyðni í fólki. Í fyrstu hafði hún aðstöðu fyrir tilraunafé á Keldum. Margrét hélt áfram að vinna, hlífði sér aldrei og gaf sér ekki tíma fyrir frí eins og aðrir, þótt aldur færðist yfir. Vegna lokatilraunar hennar með bóluefni gegn visnu náði hún sambandi við dýralækna og stjórnvöld á Kýpur í Miðjarðarhafi, en þar er mæði og visna útbreidd eins og víða erlendis. Þar var því kjörinn vettvangur fyrir rannsóknir hennar. Þegar Margrét var komin hátt á níræðisaldur birti hún grein um rannsóknir sínar þar sem hún sýndi fram á að bóluefnið gæti dregið úr krafti sjúkdómsins visnu. Þessi niðurstaða gaf von um að sömu aðferð mætti beita gegn þeim alvarlega, erfiða og skylda sjúkdómi eyðni eða alnæmi í fólki. Óvíst er, hvað gert verður með þessar niðurstöður.
Í 40 ára afmæli Tilraunastöðvarinnar var kampavín í glösum. Ég sat við hliðina á Margréti og þar stóðu 2 Pálar, 2 Þorsteinar, 3 Halldórar og 4 Guðmundar. Ég sagði við Margréti að merkilegt væri hvað margir nafnar söfnuðust að Keldum. Margrét hafði smekk fyrir kveðskap og gerði vísur stundum. Hún sagði eftir stutta stund:
Kátt er á afmæli Keldusvína
kampavíni þau hella í sig.
Pálarnir láta nú ljós sitt skína,
líklega komnir á efsta stig.
Hér eru snjallir Halldórar
og hreint ágætir Þorsteinar.
Glaðir og reifir Guðmundar
af glösunum kneyfa hér og þar.
Undir lokin ein saga: Samvinna vísindamanna á Keldum var náin. Steini gamli, fyrrnefndur, veiktist og missti málið að mestu. Til hjálpar kom Pétur, Húnvetningur úr Víðidal, lipur og ljúfur en stríðinn. Það þoldi Steini illa. Seinna fór Steini á hvíldarheimili. Ég bar honum kveðju Keldnamanna, en hann svaraði engu. Svo segir hann allt í einu: Er Pétur þarna enn þá? Ég gladdist yfir því að Steini hefði fengið málið á ný og sagði: Já, Steini minn, hann tók við af þér og stendur við ofninn í krufningarstofunni þar sem hræin eru brennd eftir krufninguna og starir í glæðurnar eins og þú gerðir. Þá sagði Steini: Getur þú ekki stjakað við honum?
Margrét barðist fyrir heilsuvernd fólks og húsdýra. Hún var opin fyrir nýjungum í vísindum og listum og elskaði allt sem íslenskt er: Landið, gróðurinn, búféð, fólkið og örverurnar. Hún fylgdist með á öllum sviðum mannlífsins. Margrét sagði: ,,Menntun er lykill að farsæld manna, en gróðafíkn er eitur fyrir mannlífið. Jafnrétti er mikilvægara öðru. Allir ættu að hafa jafnan rétt til náms og lífs. Allir eiga að fá sömu laun fyrir sömu vinnu, en ofurlaun og arðgreiðslur til þeirra sem mest eiga og síst þurfa á slíku að halda eru af hinu illa.“ Lífsskoðun hennar mótaðist af samhug og samhjálp, sem hafði verið ríkjandi á æskuslóðum hennar á Vatnsleysuströnd. Njótum lífs í ljósi skoðana Margrétar Guðnadóttur.
