Örlög ráðast á Hvanneyri

„Hér með vottast að þótt yngismaður Jón Halldór Mósesson, nú til heimilis að Mýrum, hafi aðallega stundað sjómennsku á sumrum síðan hann náði fullum vinnuþroska hefur hann stundað heyskap bæði heimkominn síðsumars og allan heyannatímann sumarið 1909. 

 

Veturinn næstan á undan hafði hann fjármennsku á hendi. Auk þess hefur hann stundað við og við vor- og hauststörf í landi bæði hjá mér og hjá öðrum og sýnt ötulleik og trú­mennsku og verklagni svo framast var við að búa.“ Svo segir í vinnuvottorði sem ofangreindur yngismaður hafði orðið sér úti um til að greiða fyrir inngöngu í búnaðarskólann á Hvanneyri, en með námi þar hugðist hann hasla sér völl sem búfræðingur og brjótast þar með úr fátæktarbasli forfeðranna. 

 

Frá síðari hluta 19. aldar hafa búnaðarskólarnir gegnt mikilvægu hlutverki við að kenna mönnum góða búskaparhætti og ryðja nýjungum braut. Sá fyrsti var stofnaður í Ólafsdal við Gilsfjörð árið 1880 en nokkrir bættust við á næstu árum og var það í takt við nútímalegri samfélagshætti sem kröfðust aukinnar menntunar. Ísland var að taka fyrstu skrefin í átt til nútímans þar sem sjálfsþurft gamla bændasamfélagsins vék fyrir markaðshagkerfi hins verkskipta þéttbýlissamfélags. Upp úr aldamótunum 1900 ríkti töluverð bjartsýni meðal landsmanna um að betri tímar færu í hönd og er saga Jóns til marks um þá vongleði sem gagntók margan æskumanninn.

 

Jón Mósesson fæddist á Arnarnesi við Dýrafjörð árið 1888. Hann þurfti snemma að leggja sitt til heimilisins eins og þá tíðkaðist og var vart af barnsaldri þegar hann fylgdi í fótspor föður síns sem var sjómaður, fyrst á árabátum en síðar á þilskipum. Lífið til sjós var harðneskjulegt og háskalegt enda slitnuðu menn snemma á stritinu og skipskaðar voru tíðir. Jón átti sér þann draum að finna lífi sínu annan farveg enda var tekið að greiðast um aðrar leiðir. Er óhætt að segja að hann hafi verið af fyrstu kynslóð Íslendinga sem átti einhverja valkosti en í gegnum aldirnar hafði þorri landsmanna þurft að semja sig að lífsháttum bændasamfélagsins sem einkenndist af frumstæðum búskaparháttum.

 

Jón gekk í Núpsskóla við Dýrafjörð, sem þá var nýstofnaður, en vinnuvottorðið sem vitnað er til hér að ofan var ritað af skólastjóranum. Jón hafði einnig orðið sér úti um skólavottorð en þar segir meðal annars: „Sýndi hann við námið alúð og vandvirkni sem annars staðar. Sömuleiðis votta ég með ánægju að siðferði hans og samfélagsframkoma hefir bæði í skólanum og annars staðar verið hin vandaðasta.“ Er óhætt að slá því föstu að Jón hafi komið ár sinni nokkuð vel fyrir borð áður en hann hleypti heimdraganum og lagði leið sína suður í Borgarfjörð haustið 1910. Hann hafði bestu meðmæli upp á vasann og ekki annað sýnt en framtíðin brosti við honum.

 

Hvanneyri þótti góð bújörð og var þar rekið myndarlegt stórbýli samhliða skólanum sem var stofnaður árið 1889 undir heitinu Búnaðarskóli Suðuramts en þrír aðrir búnaðarskólar voru þá starfandi. Upphaflega var kennslan einkum verkleg og var nemendum ætlað að tileinka sér góðar vinnuaðferðir auk þess sem áhersla var lögð á umbætur í ræktun og nýjungar í vinnutækjum. Árið 1907 fékk skólinn heitið Bændaskólinn á Hvanneyri en nokkrar breytingar urðu þá á kennslunni sem varð fræðilegri og fjölþættari.

Fróðlegt er að lesa lýsingar Jóns á skólalífinu þau tvö ár sem hann var við nám en svo vel vill til að stílabækur hans og allnokkur bréf hafa varðveist og eru það merkar heimildir um skólahaldið á Hvanneyri og félagslíf nemenda þar. Einnig er áhugaverðar frásagnir að finna í eftirmælum um Jón sem æskuvinur hans, Ingimar Jóhannesson, ritaði en þeir voru samskóla á Hvanneyri um tíma. Jón var þar við nám frá 1910-1912 en Ingimar á árunum 1911-1913.

 

Það var stórbrotið fyrir ungan sveitamann, sem var vanur að hafa kotbúskap fyrir augum sér, að koma til Hvanneyrar þar sem við blöstu reisuleg hús og ræktað land. Til viðbótar við veglegt skólahús var 450 kinda fjárhús, 40 kúa fjós, 40 hrossa hesthús, hlöður og votheysgryfjur auk smærri bygginga. Þá höfðu tún verið sléttuð, framræsluskurðir grafnir og túngarðar hlaðnir.

 

Jón skrifaði Ingimar vini sínum langt bréf í ársbyrjun 1911 þar sem hann gerir m.a. grein fyrir búskapnum á Hvanneyri og er greinilegt að honum finnst mikið til hans koma: „Það virðist mér að eigi sé fé mjög mikið haldið úti þó að jörð sé og er það töluverður hópur að gefa því inni þar sem komið er yfir hálft fimmta hundrað fjár. En þó að þessi hópur sé fallegur þá er þó ekki minna vert að koma í fjósið og sjá nautgripina. Þeir eru eins og meðal fjárhópur. Núna mun vera í fjósinu um 40 kýr auk uxa og kálfa sem eru aldir annars staðar (í öðru húsi) í allt mun það vera í kring um 60 stórgripir sem eru aldir hérna. Það er dáfallegur hópur. Fjósinu er svo vel fyrirkomið að eigi þarf nema einn mann til að sinna því og hefir verið gerð teikning af því til að byggja eftir annars staðar. Þú getur hugsað þér að mikið hey þurfi fyrir allan þennan pening enda má ég segja að það hafi heyjast hér í sumar um 3000 hestar. Auk þess er kúnum gefnar rófur og fóðurkökur til heydrýginda. Við heyskap er bæði notuð sláttuvél og rakstrarvél þar sem hægt er að koma þeim við og er talið að sláttuvélin slái á við sjö menn þegar hún er í gangi. Eins og þú sérð er þetta afar stórt bú eftir því sem við höfum að venjast.“

 

Nemendur voru 26 þegar Jón hóf nám og voru 14 í yngri deild en 12 í þeirri eldri. Kennt var sex tíma á dag og var ávallt endað á leikfimi. Meðal annarra námsgreina voru líffærafræði, grasafræði, efnafræði, dýrafræði, jarðfræði, landshallamælingar, reikningur og íslenska. Námið var því á nokkuð víðum grundvelli. Kennsla fór einkum fram í fyrirlestrum og voru nemendur yfirheyrðir úr þeim öðru hvoru.

Bækurnar voru svo til allar á dönsku og mjög var misjafnt hvernig nemendum gekk að stauta sig fram úr þeim. Félagarnir Ingimar og Jón stóðu nokkuð vel að vígi eftir námið í Núpsskóla en ekki höfðu allir fengið slíkan undirbúning. 

 

Nemendur lögðu mikla áherslu á að glósa sem mest úr fyrirlestrunum til að bæta sér upp slælega dönskukunnáttu auk þess sem ýmislegt kom fram hjá kennurunum sem ekki var getið í bókunum. Ingimar hefur eftirfarandi um það að segja: „En málum var bjargað á þann hátt að nemendur sem voru fljótir að skrifa voru valdir til þess að skrifa aðalatriðin úr fyrirlestrum kennarans jafnóðum og þau voru flutt. Jón var einn þeirra sem skrifaði upp í tímum fyrir sína deild. Svo var þetta allt „hektograferað“ og hver nemandi fékk eitt eintak til lesturs.“ Jón hafði orð á því, í fyrrgreindu bréfi til Ingimars, að það hafi reynst flestum þrautin þyngri að rita upp eftir kennurunum. Greinilegt er á skrifum þeirra beggja að námið hafi verið nokkuð stíft og er ekki annað að sjá en þeir hafi legið yfir námsefninu flestum stundum.

 

Af skrifum þeirra félaga að dæma mun félagslíf skólasveina á Hvanneyri hafa verið nokkuð öflugt auk þess sem töluverður samgangur var við nemendur Mjólkurskólans á Hvítarvöllum og Lýðháskólans á Hvítárbakka. Skemmtikvöld voru haldin á sunnudögum og var þá stíginn dans og aflraunir þreyttar. Þar sem nemendur voru einungis karlkyns var stelpunum við mjólkurskólann boðið á kvöldskemmtanirnar.

Ingimar getur þess að hann muni ekki eftir „neinni óreglu eða umtalsverðu kvennafari“ en bætir því við að menn hafi auðvitað verið „viljugir að fylgja fraukunum heim á kvöldin“. Hann minnist einnig á gagnkvæm boð á árlegar skemmtanir sem nemendur höfðu við lýðháskólann með þeim orðum að þar hafi jafnan verið „mikið fjör á ferðinni, ræðuhöld, söngur, dans, upplestur að ógleymdum þjóðdönsunum sem þóttu ómissandi á hverri skemmtun.“

 

Jón var með sterkustu mönnum og hafði hann sérstakt dálæti á glímu en sú íþrótt átti töluverðu fylgi að fagna og tengdist það ekki hvað síst ungmennafélögunum sem spruttu upp um land allt á þessum árum. Þau lögðu mikla áherslu á heilbrigt líf og þjóðlegar hefðir en glíman taldist þjóðaríþrótt landsmanna. Jón stóð fyrir stofnun glímufélags við skólann og mun það hafa starfað um árabil auk þess sem hann kom því oft til leiðar að glímt væri á skemmtikvöldunum. Þá var Ungmennafélagið Íslendingur stofnað á Hvanneyri undir árslok árið 1911 og er óhætt að segja að námssveinar hafi ekki farið varhluta af þeirri miklu vakningu sem átti sér stað í félags- og menningarlífi landsmanna.

 

Nemendur höfðu einnig með sér málfundarfélag sem gaf vikulega út handskrifað blað og var lesið úr því á fundum hvern laugardag. Af lýsingum Jóns að dæma var starf félagsins metnaðarfullt og miðaðist við að virkja sem flesta. Til marks um það kemur fram í bréfi Jóns að umræðuefni fundanna réðist af spurningum sem nemendur lögðu fram skriflega og þurftu þeir sem þær fengu að halda ræðu um viðkomandi efni og vissi enginn hver spyrjandann var. Þá var sérstök mállýtanefnd stofnuð ársfjórðungslega sem skyldi „safna öllum þeim mállýtum sem koma fyrir í ræðum fundarmanna og láta þau síðan koma út í blaðinu með leiðréttingum.“ Hann bætir því reyndar við að ritun blaðsins hafi að mestu leyti lent á þriggja manna ritnefnd þar sem nemendur séu óduglegir við að senda inn efni, en það mun alþekkt vandamál í öllu félagsstarfi. 

 

Að útskrift lokinni réði Jón sig í kaupavinnu á Hvanneyri fyrir hæsta kaup en laun fóru eftir afköstum. Jón var kraftmikill og dugandi til starfa en þar sem hann var ekki með vanari sláttumönnum stóðst hann þeim öflugustu ekki snúning. Skólastjórinn hugðist því lækka laun hans sem varð til þess að Jón sagði upp vistinni.

 

Ég gríp nú aftur niður í eftirmæli Ingimars þar sem hann segir frá síðasta degi Jóns á Hvanneyri: „Við Nonni unnum saman síðasta daginn sem hann var á Hvanneyri. Við vorum sendir á skektunni út fyrir Kistuhöfða og inn í Andakílsá eftir einhverjum flutningi. Veður var ágætt en okkur var báðum þungt í skapi, bæði yfir nefndum atburði og eins því að skilja samvistum. En við glöddumst við þá von að koma seinna heim í sveitina okkar og verða þar að einhverju liði. Það var okkar æskuhugsjón.“

 

Þar sem aðra vinnu var ekki að hafa í héraðinu afréð Jón að leita fyrir sér í Reykjavík. Hann hafði vonast til að vera laus við sjómennskuna en þó fór svo að hann réði sig um borð í flutningaskip sem sigldi fyrir seglum til Norðurlanda um haustið. Eftir að hafa skilað sínum varningi var timburfarmur tekinn í Svíþjóð og var meira sett um borð en gott taldist og þótti sumum sem skipið væri ofhlaðið. Skipsverjar hrepptu óveður á heimleiðinni og urðu heimamenn áhyggjufullir þegar þeir skiluðu sér ekki á eðlilegum tíma. Leið og beið þar til skipsflakið rak upp að Knarrarnesi á Mýrum undir árslok 1912. Fórust allir sem um borð voru.

 

Ingimar var enn við nám í búnaðarskólanum þegar þessi atburður varð og vísa ég nú aftur til orða hans: „Þegar þessi harmafregn barst til Hvanneyrar varð fólk harmi lostið, ekki síst skólastjórinn sem gat kennt sér um burtför Jóns. Var ekki mikið um þetta talað en ég heyrði að vinkona okkar, Kristjana mjólkurbústýra, hefði ávítað skólastjóra á mjög eftirminnilegan hátt og ég veit að þessi atburður var skólastjóra þung raun því að hann var tilfinninganæmur mjög enda þótt hann væri örlyndur og skapstór.“

 

Þannig endaði saga Jóns sem svo miklar vonir voru bundnar við. Varð mönnum mikið um heima í héraði en mestur var vitaskuld missir foreldra hans og systkina sem sáu ekki einungis á eftir ástvini heldur einnig þeirri vongleði sem fylgdi Jóni um bjartari tíma. Fátækri fjölskyldu hafði auðnast að koma frumburðinum til mennta en það gaf fyrirheit um bætta afkomu og aukna mannvirðingu. Lífið var áfram basl næstu árin eftir fráfall Jóns og sú tilfinning var sterk innan fjölskyldunnar að ættarsagan hefði orðið önnur hefði Jón ekki farið í sína örlagaríku sjóferð.

 

Leifur Reynisson