Erfðamengjaúrval í innlendum kornkynbótum

Byggkynbætur voru stundaðar á Íslandi um áratugaskeið, fyrst við Rannsóknastofnun landbúnaðarins og síðar við Landbúnaðarháskóla Íslands.

Árangurinn lét ekki á sér standa. Úr þessu verkefni hafa verið skráð átta yrki síðan um aldamót. Íslenski stofninn þroskast fljótt og er að líkindum aðlagaður Íslandi, og því einstakur á heimsvísu.

En plöntukynbætur á Íslandi, og byggkynbótaverkefnið þar með talið, eru ófjármagnaðar og engri stofnun hefur verið falið að annast þær. Þær eru orðnar olnbogabarn opinbers stuðnings við landbúnaðinn. Síðustu ár hafa öflugar byggrannsóknir verið stundaðar við LbhÍ, áður studdar af Framleiðnisjóði landbúnaðarins og nú Matvælasjóði, en einnig Norrænu ráðherranefndinni. Þessi rannsókna-verkefni hafa meðal annars lagt mikilvægan grunn að endurbættum og nútímavæddum kynbótaverkefnum t.d. með aukinni erfðafræðilegri þekkingu á byggi við íslenskar aðstæður.

Til þess að hagnýta þá þekkingu og gagnasöfnun sem hefur átt sér stað þarf að tryggja plöntukynbótum fasta fjármögnun sem hluta af styrkjakerfi landbúnaðarins. Það liggur beinast við að fela LbhÍ þetta verkefni. Þar er nauðsynleg þekking, aðbúnaður og reynsla til staðar. Eitt helsta framfaraskref sem þarf að stíga í plöntukynbótum hér á landi er að innleiða erfðamengjaúrval í byggkynbótum með uppfærðum kynbótamarkmiðum í samstarfi við hagaðila. Því næst er að undirbúa erfðamengjaúrval í höfrum og fleiri plöntutegundum.

Fyrsta skrefið til að hefja kynbætur í nýjum tegundum er að velja efnivið, hefja prófanir og safna gögnum um mikilvæga eiginleika.

Til þess að framkvæma erfðamengjaúrval þarf að reikna erfðamengjaspár sem byggja á því að tengja saman gögn mældra eiginleika (t.d. uppskeru) og arfgerðargreininga til þess að þjálfa spálíkan. Líkanið getur síðan með ágætu öryggi spáð fyrir um kynbótagildi einstaklinga sem eru arfgreindir, þó þeir hafi ekki verið prófaðir í tilraunum. Kynbótamat samkvæmt arfgreiningum kallast erfðamengjaspá og val sam- kvæmt því erfðamengjaúrval. Gögnin um mælda eiginleika eru þegar til hjá LbhÍ fyrir bygg sem nota má til þess að þjálfa spálíkanið.

Með þessari aðferð er hægt að spá fyrir um afkomu þúsunda einstaklinga á ári og velja einstaklinga með hæstu erfðamengjaspá til frekari prófana og/eða víxlana. Þannig er hægt að auka öryggi úrvalsins á afkvæmum víxlana ásamt því að margfalt fleiri byggarfgerðir fá kynbótamat en ella. Þessi aðferð getur aukið öryggi og úrvalsstyrk sem eykur árlegar erfðaframfarir.

Innleiðing þessara aðferða hefur þegar skilað miklum árangri í kornkynbótum.

Fjármagn í plöntukynbóta- verkefni þurfa að vera trygg frá ári til árs. Úrval þarf að eiga sér stað á hverju ári og glataðan tíma er örðugt að vinna upp seinna meir. Samhliða erfða- mengjaúrvali þyrfti að uppfæra kynbótamarkmið og helst setja saman kynbótaeinkunn sem byggir á hagrænu mati eiginleika, í samvinnu við hags- munaaðila. Slíkt hagrænt vægi á að endurspegla hvar mesta búbót er að sækja fyrir bændur með framför í eiginleikanum. Kynbótamarkmiðin ætti síðan að endurmeta reglulega, t.d. á tíu ára fresti. Ný kynbótamarkmið gætu til að mynda einblínt meira á gæði byggs án þess að slaka á kröfum um uppskerumagn.

Samhliða kynbótaverkefni af þessu tagi verður áfram hægt, og raunar nauðsynlegt, að sinna sérstökum rannsóknaverkefnum í plöntukynbótum og jarðrækt,
fjármögnuðum af samkeppnis-sjóðum. Gögnum sem var safnað í íslenska byggkynbóta verkefninu eru afar áhugaverð líka frá vísindalegu sjónarmiði. Enda er þetta stórt gagnasafn þar sem grastegund sem á uppruna sinn úr botni Miðjarðarhafs er lagt út í vísindalegar tilraunir við krefjandi aðstæður fyrir plöntuna. Þessi dýrmætu gögn veita merkilegt tækifæri til grunnrannsókna á erfðafræði og þróunarfræði plantna, fyrir utan hagnýtar rannsóknir sem geta nýst við leiðbeiningu bænda og þróunarverkefnum fyrir kynbótastarfið.

Öflugt kynbótastarf á korni getur gjörbylt ræktunarmögu- leikum á Íslandi.

Um nokkur hundruð ára skeið hafa Íslendingar valið að framleiða sjálfir dýraafurðir en flytja inn mestalla kornvöru.

En nú er öldin önnur. Hér á landi er til þekking, aðstaða og vilji til að stunda öfluga kornrækt. Til þess að efla kornrækt í landinu þarf stjórnmálafólk og forysta bænda að vera framsýn og fjárfesta í plöntukynbótum.

Hrannar Smári Hilmarsson,
tilraunastjóri í jarðrækt
hjá LbhÍ

Egill Gautason,
doktorsnemi