Eldgosið í Öskju árið 1875 og afleiðingar þess

Á árunum 1870–1914 fluttu yfir 14.000 Íslendingar til NorðurAmeríku, flestir til Kanada. Þessir miklu þjóðflutningar voru ekki eingöngu afleiðing náttúruhamfara heldur stafaði hún af samspili umhverfis-, pólitískra og félagslegra þátta. Eldgosið í Öskju árið 1875 hefur þó oft verið tengt við fyrstu bylgju vesturfara til Norður-Ameríku sem hófst fyrir 150 árum og verður fagnað vestanhafs í sumar. Rannsóknin, sem hér er greint frá, sýnir að gosið hafði hvetjandi áhrif sem hagsmunaaðilar nýttu til að stuðla að ferðum Íslendinga vestur um haf.

Öskjugosið 1875

Eldgosið í Öskju hófst 28. mars 1875 og var eitt af stærstu sprengigosum Íslands á 19. öld. Gosmökkurinn teygði sig austur yfir landið og lagði mikla ösku yfir stór svæði, sérstaklega á Austurlandi (mynd). Eyðileggingin var mest í Norður- og Suður-Múlasýslu, þar sem mikið öskufall olli beinu tjóni á túnum og ræktarlandi. Á svæðum þar sem öskufall var meira en 1 cm að þykkt varð landið óhæft til búskapar um sinn.

Efnahagsleg áhrif gossins voru veruleg. Þar sem um 80% Íslendinga lifðu á landbúnaði á þessum tíma, og helmingur landsframleiðslu kom frá búskap, hafði eyðilegging ræktarlands og fóðuröflunar alvarleg áhrif á lífsafkomu fjölda bænda. Þó að sumir tækju til aðgerða til að hreinsa ösku af túnum og reyndu að bjarga bústofni sínum með aðstoð frá nágrannabyggðum, þá áttu margir erfitt með að halda velli. Þar að auki hafði minningin um „móðuharðindin“ eftir Skaftárelda 1783–1784, sem leiddu til fjöldadauða manna og búfjár, áhrif á fólk, sem óttaðist endurtekningu slíkrar hamfarar.

Þrátt fyrir þessa erfiðleika komu ekki fram vísbendingar um algjöra hungursneyð. Þjóðin brást við með samhjálp og útlönd tóku einnig þátt í hjálparstarfi. Með aðstoð frá Bretlandi, Danmörku og Noregi var safnað fjármunum sem hjálpuðu bændum að kaupa fóður og halda lífi í bústofni sínum. Lífsbaráttan var þó erfið, sérstaklega í þeim byggðum sem urðu verst úti. Fyrir suma varð gosið kornið sem fyllti mælinn – því margir höfðu þegar verið að íhuga flutninga vestur um haf áður en eldgosið átti sér stað.

Fátækt, veðurfar og hagstæðari lífskjör annars staðar

Jafnvel án eldgossins var efnahagslegt ástand á Íslandi afar ótryggt á þessum tíma. Ísland var á síðustu árum Litlu ísaldarinnar, sem einkenndist af miklum kulda, tíðum hafís og óútreiknanlegu veðurfari. Slík skilyrði gerðu landbúnað og fiskveiðar óstöðugar atvinnugreinar og skertu lífskjör almennings.

Þeir sem stunduðu fiskveiðar Ólafur Eggertsson. Eldgosið í Öskju árið 1875 og afleiðingar þess glímdu við erfiða tíma vegna hafíss, sem kom ítrekað að norðan og hindraði sjósókn. Skortur á fiskafla gerði það að verkum að margir áttu erfitt með að afla sér lífsviðurværis. Auk þess var flutningur milli landshluta vandkvæðum bundið og bændasamfélagið veikt. Á sama tíma höfðu fréttir borist frá fyrstu hópum Íslendinga sem höfðu flutt til Norður-Ameríku árin 1873 og 1874. Í þessum bréfum var dregin upp mynd af tækifærum í Kanada, þar sem landbúnaður var auðveldari og lífsviðurværi öruggara. Þrátt fyrir að fyrstu hóparnir hafi oft lent í miklum erfiðleikum, eins og veikindum, harðri vinnu og vanlíðan, voru það jákvæðari frásagnir sem fengu mest vægi í umræðunni heima á Íslandi. Hvatning til flutninga yfir hafið Íslendingar tóku ekki þessa ákvörðun um að flytja til NorðurAmeríku einir og sér. Bresk og kanadísk stjórnvöld höfðu mikinn áhuga á að fá innflytjendur sem gátu ræktað land og byggt upp nýlendur þeirra. Kanada hafði á þessum tíma séð minnkandi fjölda innflytjenda frá Bretlandi og Skandinavíu, og því var leitað til annarra landa, þar á meðal til Íslands. Kanadíska stjórnin sendi sérstakan umboðsmann sinn, William Krieger, til Íslands árið 1875 til að sannfæra fólk um að flytja vestur um haf. Hann dreifði bæklingum, hélt fundi um landgæði í Kanada og aðstoðaði fólk við að selja eignir sínar til að fjármagna ferðina. Þarna var eldgosið í Öskju notað sem ástæða fyrir brottflutningi, jafnvel þó að margir hefðu þegar íhugað að flytja áður en gosið átti sér stað. Í kjölfarið yfirgáfu 1.200 Íslendingar landið árið 1876, og stærstur hluti þeirra settist að í Nýja-Íslandi við Winnipegvatn í Manitoba. Þetta svæði hafði verið valið af Kanadastjórn sem tilvalin heimkynni fyrir Íslendinga. Aðstæður í Kanada Þrátt fyrir að Íslendingum væri lofað góðum aðstæðum í Kanada, reyndist aðlögunin erfiðari en margir höfðu gert ráð fyrir. Landið við Winnipegvatn var mjög frábrugðið Íslandi – það var skógi vaxið svæði, sem Íslendingar höfðu litla reynslu af að nýta til landbúnaðar. Auk þess höfðu flestir vesturfararnir lítið fjárhagslegt bolmagn. Veturinn 1876–77 reyndist sérstaklega erfiður, og mörg börn létust á ferðinni vestur. Að auki geisaði bólusótt í Gimli sem leiddi til dauða yfir 100 Íslendinga, sem dró mjög úr bjartsýni vesturfara á framtíð í Kanada. Þrátt fyrir þessar hörmungar hélt innflutningur Íslendinga til Kanada áfram og náði hámarki árin 1883 og 1887, en árið 1887 fluttu tæplega 2.000 manns vestur um haf. Lokaorð Öskjugosið 1875 gegndi hlutverki sem hvati fyrir fyrstu fjöldaflutninga Íslendinga til Norður-Ameríku, en það var aðeins einn þáttur í flóknari atburðarás. Sambland náttúruhamfara, efnahagslegra erfiðleika, pólitísks þrýstings og markaðssetningar kanadískra stjórnvalda ýtti undir þessa fólksflutninga. Þótt margir Íslendingar hafi vonast eftir betri lífi í Nýja-Íslandi, reyndist landnám þeirra erfiðara en lofað hafði verið. Þrátt fyrir þetta varð Vestur-Ísland mikilvægur hluti af íslenskri sögu, og margir afkomendur þessara fyrstu innflytjenda lifa enn í Kanada í dag og víðar um Norður-Ameríku