Vandi bænda í ESB

Landbúnaður í Evrópusambandinu stendur frammi fyrir miklum áskorunum sem ógna bæði fæðuöryggi og sjálfbærni greinarinnar.

Nýleg skýrsla frá Farm Europe dregur fram þróun síðustu tveggja áratuga og varpar ljósi á hvernig Sameiginleg landbúnaðarstefna Evrópusambandsins (CAP) hefur haft áhrif á bændur, neytendur og markaðinn í heild. Niðurstöðurnar sýna að bændur hafa átt undir högg að sækja á meðan neytendur og innflutningsmarkaðir hafa notið góðs af breytingum í evrópskum landbúnaði.

Minnkandi arðsemi og vaxandi kostnaður

Ein af mikilvægustu niðurstöðum skýrslunnar er að arðsemi evrópskra bænda á hvern hektara hefur dregist saman um 20% síðastliðinn áratug. Hækkandi kostnaður á sviði orku, áburðar og fóðurs hefur gert rekstur búa erfiðari, á sama tíma og stuðningur við bændur í gegnum CAP hefur minnkað um 31% á síðustu 20 árum á föstu verðlagi. Þessi þróun hefur skilið marga bændur eftir í fjárhagslegum vanda og leitt til fækkunar bænda um 37% á síðustu 15 árum.

Á sama tíma hækkar meðalaldur bænda. Meira en 30% bænda í Evrópu eru nú yfir 65 ára, á meðan aðeins 11% eru undir 40 ára aldri. Þetta skapar óvissu um framtíð landbúnaðarins.

Hverjir hafa grætt á CAP?

Á sama tíma og bændur hafa orðið fyrir fjárhagslegu höggi, sýnir skýrslan að neytendur hafa verið helstu sigurvegarar CAP síðustu tvo áratugi. Hlutfall útgjalda heimila til matarkaupa hefur lækkað í mörgum löndum Evrópu, og aðgengi að matvælum hefur batnað. Hins vegar hefur þessi þróun verið á kostnað bænda, sem hafa þurft að laga sig að sífellt meiri samkeppni og lægri verðum fyrir afurðir sínar.

Tilfærsla á landbúnaðarstarfsemi innan Evrópu og aukin samkeppni

Landbúnaður í Evrópusambandinu hefur tekið miklum breytingum á síðustu tveimur áratugum, ekki aðeins vegna samkeppni frá löndum utan ESB heldur einnig vegna breytinga á stuðningskerfinu innan sambandsins. Skýrslan frá Farm Europe sýnir að stuðningur við bændur í eldri aðildarríkjum ESB hefur minnkað verulega, á meðan opinber stuðningur hefur aukist í nýrri aðildarríkjum, sérstaklega í Mið- og Austur-Evrópu. Þegar þessi ríki gengu í ESB eftir 1. maí 2004 fengu bændur þar mun minni stuðning en kollegar þeirra í Vestur-Evrópu. Samkvæmt reglugerð (ESB) nr. 1307/2013 var stefnt að því að minnka þennan mun með því að hækka stuðning í þeim ríkjum sem fengu undir 90% af meðaltali ESB. Þó að þetta hafi jafnað muninn að einhverju leyti, þá eru bændur í austurhluta Evrópu enn að glíma við lægri arðsemi og erfiðari aðgang að fjármagni en bændur í vesturhlutanum.

Þrátt fyrir þessa þróun heldur stuðningur við evrópska bændur áfram að minnka í heild sinni. Á sama tíma er evrópskur landbúnaður sífellt háðari innflutningi, sérstaklega á fóðri og lífmassa til orkunýtingar. Þó að viðskiptajöfnuður ESB sé enn jákvæður í heild sinni, þá er hann að veikjast, sérstaklega í dýraafurðum og fóðurframleiðslu. Aukinn innflutningur frá löndum eins og Úkraínu, Brasilíu og Bandaríkjunum hefur haft áhrif á markaði innan ESB, sérstaklega korn- og fóðurmarkaði. Í kjölfar stríðsins í Úkraínu voru gerðar tímabundnar lækkanir á tollum til að styðja við úkraínska efnahagslífið, sem leiddi til aukins flæðis kornvara inn á markað ESB. Stóraukin samkeppni frá löndum eins og Brasilíu og Bandaríkjunum að auki skapar enn frekari áskoranir, þar sem bændur í Evrópusambandinu þurfa að standast strangari reglugerðir um umhverfismál og dýravelferð, sem veikir samkeppnisstöðu þeirra.

Íþyngjandi regluverk

Þrátt fyrir að bændur í Evrópusambandinu hafi náð 8% samdrætti í losun gróðurhúsalofttegunda síðustu 20 ár, standa þeir frammi fyrir áframhaldandi áskorunum eins og vatnsskorti, jarðvegseyðingu og minnkandi líffræðilegri fjölbreytni. Á árunum 2023 og 2024 brutust út umfangsmikil mótmæli bænda víða um Evrópu, þar sem þeir mótmæltu íþyngjandi reglugerðum og áformum stjórnvalda sem þeir töldu ógna afkomu sinni. Til dæmis mótmæltu þýskir bændur afnámi undanþágu á sköttum á eldsneyti, sem hefði leitt til stóraukinna álaga á landbúnaðinn. Þessi mótmæli leiddu til þess að stjórnvöld, þ.á m. í Þýskalandi, sem og ESB endurskoðuðu fyrirhugaðar breytingar, sem sýnir mikilvægi þess að taka tillit til sjónarmiða bænda við mótun umhverfis- og landbúnaðarstefnu.

Hvert stefnir landbúnaður - hver er lærdómurinn fyrir Ísland?

Evrópusambandið stendur á tímamótum hvað varðar landbúnaðarstefnu sína. Skýrslan frá Farm Europe undirstrikar að nauðsynlegt er að finna jafnvægi milli sjálfbærni og rekstrarlegs stöðugleika í landbúnaði. Án markvissra aðgerða, eins og aukins stuðnings við unga bændur, fjárfestinga í nýsköpun og stefnumótunar um fæðuöryggi, gæti landbúnaður haldið áfram að veikjast.

Fyrir Ísland er þessi þróun skýr áminning um mikilvægi þess að styðja við innlenda framleiðslu og tryggja að matvælastefna landsins byggi á langtímahugsun. Mikilvægt er að horfa til reynslu ESB og forðast að gera sömu mistök sem hafa leitt til veikingar á landbúnaði innan sambandsins. Veiking íslensks landbúnaðar og það að verða háðari innflutningi matvæla er ekki valkostur. Stjórnvöld og samfélagið í heild þurfa að móta stefnu sem tryggir rekstrargrundvöll bænda og fæðufullveldi landsins til framtíðar.