Nakið bygg

Bygg er mikilvægasta korntegundin sem ræktuð er hér á landi.

Um áratuga skeið var bygg kynbætt fyrir íslenskar aðstæður með áherslu á strástyrk, flýti og aukna uppskeru. Árangurinn lét ekki á sér standa, en umfang ræktunarinnar hér á landi óx ekki í takt við umræðuna um þörfina á aukinni ræktun. Nefna má margar ástæður þess hve búgreinin hefur vaxið hægt og líklega er innviðauppbygging stærsti þátturinn. Það sem mest við kemur hlutverki LbhÍ er annað viðfangsefni, það er gæðaþátturinn. Tvær mælingar hafa verið viðamiklar í íslenska byggkynbótaverkefninu, rúm- þyngd og þúsundkornaþyngd en þessir eiginleikar hafa ekki aukist jafn mikið og uppskeran. Rúmþyngd og þúsund­korna­þyngd eru eiginleikar sem eru tengdir gæðum uppskerunnar.

Byggkorn hefur það einkenni að fræið er verndað með hýði, en það þarf alls ekki að vera þannig. Hveiti og rúgur eru hýðislaus eftir þreskingu, eða nakin eins og sagt er. Til eru arfgerðir af byggi sem einnig eru nakin. Þegar byggplantan þroskar fræ myndar hún korn sem er hulið hýði, það er límt fast með lípíðlagi sem stjórnað er af einu víkjandi geni. Einföld stökkbreyting í fyrndinni varð til þess að genið er ekki tjáð og límið myndast ekki lengur.

Þessi eiginleiki gerir það að verkum að fræið er illa varið fyrir bökun sólarinnar á sléttum frjósama hálfmánans þaðan sem bygg er upprunnið. Svo að öllum líkindum hefur stökkbreytingin varðveist um árþúsundin í samlífi við manninn. Nakið bygg tók svo að víkja fyrir hveiti í ræktun manna í Evrópu löngu fyrir kristsburð.

Við Landbúnaðarháskóla Íslands voru gerðar tilraunir með nakið bygg fyrir rúmum áratug. Rykið var svo dustað af þessum rannsóknum nýlega. Þegar fyrrum bygg-kynbótamaður LbhÍ fór á eftirlaun skildi hann eftir sig stórt safn erfðaauðlinda. Þar af voru þrír stofnar af nöktu byggi, þar sem geninu sem veldur nektinni var víxlað inn í þekkt yrki með endurteknum bakvíxlunum. Úr varð samansafn þriggja stofna sem sáð var út í stórreiti 2019.

Úr þessum stofnum voru valdir 60 álitlegir einstaklingar, löng og búsmamikil öx, og lagðir út í tilraun ásamt 39 nöktum arfgerðum úr genabanka banda­ríska landbúnaðarráðsins (USDA). Árið eftir, eða 2021, voru 17 álitlegustu arfgerðirnar lagðar út í einfalda uppskerutilraun. Niðurstöður þessara tilrauna sýndu að á meðan uppskeran var ekki til jafns við uppskeruhæstu yrki var rúmþyngdin há. Einnig að erlendar arfgerðir sem ekki hafa verið kynbættar fyrir íslenskar aðstæður stóðu sig óvænt merkilega vel.

Hýði byggs hefur lítið sem ekkert fóðurgildi og inniheldur sílíköt sem eru illmeltanleg og óboðleg mannfólki. Því mætti halda fram að eitt kíló af nöktu byggi innihaldi fleiri meltanlegar fóðureiningar en eitt kíló af ónöktu byggi. Samkvæmt því mætti fórna uppskerukröfum í tonnum á hektara fyrir fóðureiningar á hektara, sem þetta snýst nú allt saman um. Einnig, að uppskera, þurrka og keyra korn, sem hefur verið ræktað fyrir uppskerumagn umfram gæði, er líka kostnaðarsamt ferli.
Möguleikar á nýtingu nak­ins byggs gæti náð út fyrir kjarnfóðurgjöf í mjólkurfram­leiðslu. Sérstaklega svínarækt, einnig til manneldis og kannski fyrir kjúklingarækt og eggjaframleiðslu. Því er full ástæða til þess að halda áfram rannsóknum með nakið bygg og tilefni til öflugra kynbóta nakins byggs til hliðar við hýðisbygg.

Að því sögðu er nú tími til að bygg komi fram nakið.