Vill meiri útbreiðslu félagslandbúnaðar

Hugtakið félagslandbúnaður skýtur upp kollinum endrum og sinnum í umræðum um sjálfbæra og umhverfisvæna matvælaræktun. Nýlega var haldið málþing um uppbyggingu á félagslandbúnaði á Íslandi.

„Félagslandbúnaður, eða Community Supported Agriculture á ensku, þýðir samfélagsrekin starfsemi þar sem hópur einstaklinga vinnur að matarframleiðslu, í þéttri samvinnu við bónda og fær síðan aðgengi að matvælunum,“ segir Hildur Dagbjört Arnardóttir hjá Gróanda, sem ásamt matvæla- og næringarfræðideild HÍ stóð að málþinginu Af hverju er félagslandbúnaður alger snilld? þann 7. október sl. í Háskólasetri Vestfjarða á Ísafirði.

„Félagslandbúnaður tengir saman þá sem framleiða matinn og þá sem njóta hans. Stofnað er félag sem heldur utan um þátttöku og hvernig framleiddum mat er deilt. Félagið heldur uppi landbúnaðinum og sér til þess að þau fái matvörur útbúnar með þeim aðferðum sem þau styðja,“ segir Hildur Dagbjört.

Algengur í Japan og Bandaríkjunum

Málþingið snerist, að sögn Hildar, um að útskýra félagslandbúnað, gefa innsýn í reynslu norskra bænda sem rekið hafa félagslandbúnaðarbú í lengri tíma til að hvetja til meiri útbreiðslu rekstrarformsins hér á landi.

„Þátttakendur málþingsins voru samhljóða um mikilvægi þess að versla beint af bónda og styrkja þannig betri framleiðsluaðferðir og sanngirni. Það er ekki sanngjarnt að bóndinn einn taki alla ábyrgðina. Til dæmis ef veðuraðstæður eru ekki hliðhollar eitt árið, ætti það ekki að koma niður á bóndanum einum, að hann lendi í langvarandi fjárhagsvandræðum eða verði að leggja niður bú. Við getum tekið þessa ábyrgð saman og enginn fundið neitt sérlega fyrir því.

Stærsti þröskuldurinn er að hvorki bændur né neytendur vita af þessum rekstrarmöguleika. Fólk þarf að heyra fleiri sögur af félagslandbúnaði, fá praktískar leiðbeiningar um hvernig hægt er að byrja, hvað þarf að vita eða undirbúa áður en farið er af stað og hvaða kostir og gallar fylgja þessu.“

Hildur segir uppgang félagslandbúnaðar víða um heim sýna að rekstrarformið gefi góða raun. „Félagslandbúnaður hefur stóraukist í öllum heiminum síðustu áratugina og þeim fjölgar mjög hratt þessa dagana. Sérstaklega þar sem félagslandbúnaður er orðinn almennur. Fólk skilur hvað felst í hugtakinu og þá er auðveldara að fá nægilega marga meðlimi og algengt er að það séu biðlistar til að komast að. Félagslandbúnaður er til dæmis mjög algengur í Japan, hægt er að finna yfir 7.000 slík verkefni í Bandaríkjunum, að minnsta kosti 150 í Kanada, um 150 í Englandi og 85 í Noregi svo eitthvað sé nefnt.“

Hún segir að algengast sé að félagslandbúnaður sé rekinn innan lögbýla, þar sem bóndi með landrými býður fólki í félag sem síðan fjármagnar starfsemina og fær aðgengi að vörunum.

„Þá er hægt að reka félagslandbúnað með alls kyns landbúnaðarvörum, ekki einungis grænmeti heldur einnig t.d. eggjum, kjöti og mjólkurafurðum. Félagslandbúnaður eykur gagnsæi og með því að fjarlægja alla millimenn ætti meira að lenda í vasa bændanna sem framleiða matinn.“

Yfirvöld geta lagt sitt af mörkum

Hún segir aðkomu stjórnvalda mikilvæga til að breiða út félagslandbúnað á Íslandi.

„Það þarf að vera praktískur og fjárhagslegur stuðningur við þá sem vilja byrja með félagslandbúnað. Þar sem félagslandbúnaður styður við alla þætti sjálfbærni og loftslagsmála og dekkar fjölmargar aðgerðir í Matvælastefnu Íslands þá þyrfti að skoða af alvöru hvernig yfirvöld geta lagt sitt af mörkum til að ryðja veginn fyrir félagslandbúnað. Til dæmis með því að endurskoða reglugerðir og hafa starfsmann sem getur aðstoðað við að koma félagslandbúnaði á Íslandi á fæturna, finna leiðir og leysa úr flækjum í kerfinu.“

Áskoranir brautryðjandans

Hún hefur í átta ár haldið utan um Gróanda sem er samfélagsdrifin grænmetisræktun í hlíðinni fyrir ofan Ísafjörð. Þar er nú ræktað fjölbreytt grænmeti á um 2.200 fermetra útisvæði og í myndarlegu gróðurhúsi. Einn starfsmaður sér að mestu leyti um ræktunina ásamt nokkrum lærlingum sem leggja til nokkurra klukkutíma vinnu á hverjum degi á sumrin. Þá leggja félagsmenn til vinnu hafi þeir áhuga á því.

Gróandi var stofnaður 2016 og segir Hildur að verkefnið hafi vakið mikinn áhuga hjá bæjarbúum frá byrjun. Framan af voru um 50 fjölskyldur skráðir félagar en nú hefur félagið verið opnað að því leyti að allir geta komið og fengið grænmeti gegn frjálsum framlögum. Við ræktunina er aðferðum vistræktar (e. permaculture) beitt með góðum árangri. „Vistrækt hefur eflaust haft sitt að segja varðandi hvað ræktunin hefur gengið stórvel frá fyrsta degi og við aukum við fjölbreytnina á hverju ári. Frá byrjun hefur verið ofgnótt uppskeru og vandinn meira á þá vegu að koma matnum út,“ segir Hildur.

Hún segir að það þurfi bæði þolinmæði og seiglu til að halda utan um slíkt framtak en það skili sér margfalt til baka.

„Ég hef einnig verið mjög opin fyrir að prufa mismunandi leiðir til að bjóða fólki að taka þátt og þróa rekstrarmódelið eftir því sem meiri reynsla fæst. Það er ekki auðvelt að vera brautryðjandi. Hvetja þarf félaga til að koma og uppskera matinn sem hefur verið ræktaður, ég þarf að vera virk á samfélagsmiðlum, halda viðburði, lista upp hvað er hægt að uppskera, gefa hugmyndir um hvernig hægt er að nota matinn og hvernig best er að geyma hann til skamms og lengri tíma. Þegar fólk á að uppskera sjálft þarf að kenna þeim að þekkja mismunandi grænmeti. Það þekkja til dæmis ekki margir hvernig toppurinn á rófu, næpu, nípu, gulrót, rauðrófu eða hvítlauk lítur út – þegar þú sérð ekki það sem er undir.

Svo erum við að rækta alls kyns mismunandi salat og kál sem fólk er ekki vant að sjá í búðinni.“

Ómetanlegt þegar matvönd börn smakka

Hún segir þátttöku í verkefninu vera mikinn lærdóm. „Fólk öðlast skilning á þeirri vinnu sem liggur að baki matjurtaræktun og getur lært ræktunaraðferðir, komið höndunum í mold og tengst þannig náttúrunni. Hegðunarbreytingar eru einnig alltaf flóknar, ég er að reyna að fá fólk til að taka auka útúrdúr í hversdeginum, koma við í Gróanda í staðinn fyrir að skella bara grænmeti í körfuna í búðinni eins og venjulega. Í því felst einnig að læra að lifa með árstíðunum og vistkerfinu hér, byggja matargerðina á heimilinu á þeim hrávörum sem eru aðgengilegar til uppskeru á hverjum tímapunkti. Það er svo auðvelt að elda alltaf með sömu matvörunum og hafa alltaf aðgengi að þeim í gegnum búðina, sama hvort grænmetið þar komi frá Íslandi, Kína eða Mexíkó.

En það er góður hópur af fólki hér sem finnst mikilvægt að það sé ræktun í heimabyggð, að það sé ekkert skordýraeitur eða önnur efni á matnum, þau geti fengið matinn umbúðalausan, án flutnings eða annarrar mengunar og að ræktunin sé að bæta líffræðilega fjölbreytni á svæðinu og byggja upp frjósaman jarðveg. Mörgum finnst líka mikilvægt að börnin þeirra fái tengsl við náttúruna og hvaðan maturinn kemur, taki þátt og skilji hvað þarf til að rækta mat. Svo er ómetanlegt þegar matvönd börn hafa allt í einu mikinn áhuga á að smakka alls kyns grænmeti, ber og salat beint af plöntunni.“