Vinsamlegast athugið að þetta efni er eldra en 5 ára.
Stefán Stephensen um sextugt.
Stefán Stephensen um sextugt.
Líf og starf 9. júlí 2019

Stefán sterki

Höfundur: Vilmundur Hansen

Presturinn Stefán sterki Stephensen, sem var uppi 1832 til 1922, var þjóðsagnapersóna í lifanda lífi. Stefán var ann­álaður kraft­amaður, stórhuga hugsjónamaður og dugnaðar­forkur sem skilaði merku ævistarfi. Stefán er einn þeirra sem lagði grunninn að stofnun Búnaðarfélags Íslands. Hann var einnig breyskur drykkjumaður og á köflum fljótfær og mistækur.

Í bókinni Stefán sterki, myndbrot úr mannsævi, segir Þórir Stephensen, fyrrverandi dómkirkjuprestur og sonarsonur Stefáns, ítarlega frá ævi afa síns og samtíð hans.

Framfaramaður í landbúnaði

Stefán var af fátæku fólki kominn en honum tókst með dugnaði og forsjá að koma traustum fótum undir efnahag sinn. Af mikilli hörku hóf hann sig yfir ótrúlegar raunir í fjölskyldumálum og varð sterkur og framsýnn athafnamaður í öllu er að búskap lýtur. Hann varð ótrúlega fundvís á nýjungar, sem skiptu miklu máli fyrir þjóðarhag. Má þar nefna Skeiðaáveituna og framkvæmdir hans á Ólafsvallaengjunum, tilraunir til svínaræktar, framkvæmdir Búnaðar­félags Grímsneshrepps undir hans stjórn og tillögur sem lögðu grundvöllinn að Búnaðarfélagi Íslands. Hér má einnig nefna tillöguflutning hans í sýslunefnd, sem leiddi til stofnunar Sláturfélags Suðurlands og síðar Kaupfélags Árnesinga.

Stefán var lengstum prestur í Árnesþingi, fyrst á Ólafsvöllum á Skeiðum og síðar á Mosfelli. Um leið og hér er rakin lífssaga sveitaprests fáum við innsýn í merka atburði Íslandssögunnar og ættarsögu Stefánunga eins og lesa má í eftirfarandi brotum úr bókinni.

Hefðbundinn búskapur

Fráfærur voru hluti hins hefðbundna búskapar á þessum árum. Sauðamjólkin var mest nýtt til skyrgerðar. Nautgriparæktin var undirstaða smjörframleiðslunnar, en þar varð líka til undanrenna til skyrgerðar. Aukaafurðir þar voru áfir, sem mest voru gefnar kálfum, og mjólkursýra, sem mikið var notuð til drykkjar, en varðveitti svo líka súrmatinn. Á seinni hluta 19. aldar bættust við sauðfjárræktina búdrýgindi í formi sauðasölu til Englands. Hross voru ræktuð til reiðar og áburðar, þ. e. fólks- og vöruflutninga. Allar húðir voru verkaðar og nýttar heima í skæði og klæði, kjöt allt til fæðu. Þar var þó ein stór undantekning.

Sigríður Stephensen, eiginkona Stefáns.

Hrossakjötið, sem áður var notað til fórna handa hinum heiðnu goðum, þótti ekki við hæfi á betri heimilum og alls ekki á prestssetrum, sbr. þáttinn um veru séra Stefáns í Görðum.

Sjávarfangs var aflað með því að senda vinnumenn til útróðra á vertíðum. Þannig var aflað matar fyrir heimilið, en einnig til innleggs á Eyrarbakka í verslunarreikninginn þar. Séra Stefán þurfti að láta sauma skinnklæði á vermenn sína og frú Sigríður að útbúa þá með góðan skrínukost, sem þeir höfðu gjarnan í koffortum eða skrínum.

Þau hjón tóku við tveimur kálgörðum, er þau fluttu að Ólafsvöllum. Enginn vafi er á því, að þar hafa verið ræktaðar kartöflur eins og heimilið þurfti og jafnvel eitthvað fleira.

Engjaheyskapur var mikill og var það algengt, að bændur úr nágrannasveitum keyptu slægjur hjá Skeiðabændum. Eitt sinn fékk Helgi Magnússon í Birtingaholti leyfi hjá sr. Stefáni til að senda vinnumann sinn, Helga nokkurn Eyjólfsson, til eins dags sláttar á engjum hans. Sló hann þá 40 hestburði á þessum eina degi. Séra Stefán mun hafa skrifað Birtingaholtsbónd­anum bréf með vinnu­manninum, er hann hélt heim á leið, og sagt, að ekki hefði hann leyft honum slægjurnar, hefði hann vitað, að hann mundi senda „sjálfan árann“ til sláttarins.

Hinn hagsýni framkvæmdamaður

Kaflarnir tveir hér að framan um bóndann og búnaðarfélags­manninn séra Stefán segja sögu, sem víða er hægt að finna líkindi við. Séu aftur á móti lesnar tvær merkustu blaðagreinar hans um búnaðarmál, er ekki margt að finna eftir íslenskan prest og bónda á hans tíma, sem jafnist á við þær. Önnur þeirra, Suðuramts­búnaðar­félagið og sveitabúnaðar­félögin, er skrifuð 25. júlí 1894, árið sem séra Stefán var kosinn forseti félagsins. Það hefur trúlega verið ástæða þess, að hann fór á þar umræddan fund Búnaðarfélags Suðuramtsins. Það var stofnað 1837 að nokkru leyti að tilhlutan stjórnvalda og naut ríkisstyrks. Félagið notaði hann til að verðlauna umbætur í landbúnaði, styðja menn til búnaðarnáms erlendis, fá hingað erlenda áveitufræðinga og launa ráðunauta. Þetta var nokkurs konar ríkisstofnun. En á aðalfundi 1894 lagði séra Stefán fram róttækar og reyndar nútímalegar tillögur um breytt skipulag félagsins. Þeim var í fyrstu tekið með tortryggni, en séra Stefán kom sínu fram, íslenskum landbúnaði til mikilla hagsbóta.

Prestsskurðurinn sem Stefán lét grafa úr Vatnsstæðum norðan Ólafsvalla upp í Baulubotna.

Skemmtilegar sögur og þjóðlífsmyndir

Ævisaga Stefáns Stephensen er vönduð ævisaga þar sem fjallað er á áhugaverðan hátt um Stefán sterka og samtíð hans. Bókin er ríkulega myndskreytt og í henni er að finna bæði skemmtilegar sögur og áhugaverðar þjóðlífsmyndir sem gera hana að áhugaverðri lesningu um líf og starf framfarasinnaðs landsbyggðarprests um miðja nítjándu öld og í byrjun þeirrar tuttugustu. Útgefandi er Þórir Stephensen. 

Stefán 78 ára gamall.

Siggi Dan gegn Sævari
Líf og starf 4. október 2024

Siggi Dan gegn Sævari

Í þessum skákpistli hefur áður verið birt skák sem Sigurður heitinn Daníelsson t...

Sýn féhirðis á sauðkindina:
Líf og starf 2. október 2024

Sýn féhirðis á sauðkindina:

Að bera fé: Afklæða kind. Aflafé: Kindur sem stunda veiðiskap. Áhættufé: Fífld...

Ávaxtakarfan í Hveragerði
Líf og starf 2. október 2024

Ávaxtakarfan í Hveragerði

Eins og vani er á haustin eru áhugaleikhúsin komin á fullt og eitt þeirra, Leikf...

Mannlífið í réttum
Líf og starf 1. október 2024

Mannlífið í réttum

Réttir eru mannfögnuður og annáluð lopapeysupartí. Magnús Hlynur Hreiðarsson, fa...

Ljósið sigrar myrkrið
Líf og starf 1. október 2024

Ljósið sigrar myrkrið

Seint í september, um svipað leyti og heyskaparlok, fjárleitir og upphaf sláturt...

Blítt og létt í Ölfusrétt
Líf og starf 30. september 2024

Blítt og létt í Ölfusrétt

Sólin skein á gangnamenn og gesti Ölfusréttar sunnudaginn 15. september síðastli...

Stjörnuspá vikunnar
Líf og starf 30. september 2024

Stjörnuspá vikunnar

Vatnsberinn þarf að vera opinn fyrir nýjungum í takt við þau skref sem hann hefu...

Tjaldur
Líf og starf 25. september 2024

Tjaldur

Tjaldur er stór og auðþekkjanlegur vaðfugl sem finnst um allt land. Tjaldar eru ...