Vinsamlegast athugið að þetta efni er eldra en 4 ára.
Hengillinn.
Hengillinn.
Mynd / Landvernd
Lesendarýni 10. ágúst 2020

Sauðfé, lausaganga og gróðurvernd

Höfundur: Tryggvi Felixson, formaður Landverndar.
Í 50 ára afmælisriti Landverndar er að finna grein Ingva Þorsteins­sonar náttúrufræðings, sem var einn stofnenda samtakanna. Þar segir hann frá því að trjá- og kjarrgróður hafi um aldir verið hlífiskjöldur lággróðurs og jarðvegs á Íslandi. En fljótlega eftir að landið tók að byggjast hófst eyðing hans með bruna, skógarhöggi, hrísrifi og búfjárbeit. Því hafi mikill hluti trjágróðursins horfið á fyrstu þremur öldunum eftir landnám. Í kjölfarið breyttust nærviðri og jarðvegsskilyrði mjög til hins verra; viðkvæmur lággróður og eldfjallajarðvegur stóð þá víða berskjaldaður fyrir eyðingaröflunum vatni, vindum og þyngdaraflinu (skriðum). Þarna höfðu skapast kjörnar aðstæður fyrir jarðvegseyðingu, enda lét hún ekki á sér standa. Í fyrstu var eyðingin hæg en jókst síðan stigvaxandi. Eyðingin færðist verulega í aukana á 18. og 19. öld og allt fram á 20. öld í takt við vaxandi sauðfjárbeit. 
 
Tryggvi Felixson.
Ingi segir að líkur hafi verið leiddar að því að við landnám hafi um 75 % Íslands verið þakin gróðri en vegna eyðingar þekur gróður og jarðvegur nú aðeins um 25–30%  af yfirborði landsins alls – og innan við 10% af hálendinu ofan 300–400 m hæðar. Náttúrulegur skógur þekur nú um 1,1% landsins í stað 25–30% áður. Þessi þróun hefur haft afar neikvæð áhrif á afkomu og lífsviðurværi Íslendinga. 
 
Sjálfbær beit og styrkir
 
Eftir 1200 ára búsetu má lýsa Íslandi sem landi í tötrum hvað gróðurþekju varðar. Undanfarnar tvær aldir hefur sauðfjárbeit átt ríkan þátt í gróður- og jarðvegseyðingu. Fækkun búfjár, betri stjórnun og mótvægisaðgerðir hafa þó talsvert dregið úr þeim neikvæðu áhrifum undanfarna áratugi. Mikið starf hefur verið unnið og fjármunum veitt til að bæta stöðuna og eiga bændur almennt drjúgan þátt í árangrinum. Þetta kemur vel fram í grein framkvæmdastjóra Landssamtaka sauðfjárbænda sem birtist í Bændablaðinu 4. júní sl. En meira þarf til; þó talsvert hafi áunnist á heildina litið, kemur sauðfjárbeit á vissum svæðum í veg fyrir að land í hnignun endurheimtist. Einkum á það við á gosbeltinu. Misbrestur hefur orðið á framkvæmd gæðastýringar eins og Ólafur Arnalds prófessor benti á í ítarlegri greinargerð fyrir um ári síðan.
 
Það er brýnt viðfangsefni að fylgja betur eftir reglum um gæðastýringu í sauðfjárrækt. Gæðastýringin þarf að vera fagleg, nútímaleg, gagnsæ og hafa almannahagsmuni að leiðarljósi. Í reglum um núverandi styrkjakerfi eru forsendur fyrir fullum styrkjum þær að beit sé sjálfbær, bæði á afréttum og heimalöndum. Rannsóknir Ólafs Arnalds benda til þess að allt að fimmtugur sauðfjárræktar uppfylli ekki þessar kröfur um gæðastýringu, en fái engu að síður fullan styrk.  Þetta er alvarlegur ágalli, en lágt hlutfall og því ættu umbætur að vera vel viðráðanlegar. Hingað til hafa því miður hvorki yfirvöld né samtök bænda sinnt vel rökstuddum ábendingum um ágallana. Úr því þarf að bæta. Það er því ánægjulegt að framkvæmdastjóri samtaka sauðfjárbænda skuli tilgreina að víða sé þörf á því að sinna landbótum og beitarstýringu af meiri krafti en nú er gert. Skortur á góðu beitarlandi hindrar almennt ekki matvælaframleiðslu. Íslenskir bændur hafa svigrúm til að bæta stjórn búfjárbeitar.
   
Dæmi um góðan árangur af beitarfriðun eru mörg. Flestir þekkja Þórsmörk þar sem friðun hefur borið ótrúlegan árangur við endurheimt vistkerfa. Þó að friðun sé tímafrek er hún bæði náttúruvæn og hagkvæm leið til að endurreisa vistkerfi.
 
Hagkvæm friðun afrétta
 
Nýlega fundust tugir dauðra kinda á Lónsöræfum. Kindurnar drápust í vetrahörkum.  Ef marka má fréttir höfðu eigendur fjárins ekki tök á að sinna þeirri skyldu að sækja fé á fjall að hausti. Á stórum afréttum getur verið afar vinnuaflsfrekt að sinna smalamennsku og eftir því sem fólki fækkar í sveitum landsins má reikna með því að það verði sífellt erfiðara að ná öllu sauðfé í hús að hausti. Í vissum tilfellum gætu því farið saman hagkvæmnissjónarmið og gróðurverndarsjónarmið. Sveitir sem hafa næga heimahaga hljóta að hugleiða hvort rekstur á fjall sé skynsamlegur. Þetta á sérstaklega við um gosbeltið þar sem jarðvegur er afar viðkvæmur.  
 
Grannþjóðir bönnuðu lausagöngu fyrir 150 árum
 
Landgræðslustjóri benti nýlega á, að til að endurheimta gróður og jarðveg þurfi að bæta stjórnun búfjárbeitar enn frekar en gert hefur verið. Hann vísar til þess að þær reglur sem hér á landi gilda um lauagöngu búfjár hafi verið afnumdar hjá grannþjóðum okkar fyrir um 150 árum síðan. 
 
Ísland er einn af fáum stöðum í heiminum þar samfélagið þarf að verja sig gegn ágangi búfjár. Þannig þurfa þeir sem stunda ræktun, sem ekki þolir ágang búfjár, að eyða verulegu fé í að verja land sitt. Í þeim löndum sem við berum okkur saman við telst það eðlilegt fyrirkomulag að bændur haldi sínu búfé á eigin landi. Breyta þarf núgildandi lögum um búfjárhald þannig að vörsluskylda búfjár sé regla sem öllum búfjáreigendum ber að fylgja. Að sjálfsögðu þarf að gæta meðalhófs í slíkum breytingum og samfélagið ber ábyrgð á vörslu búfjár við vissar aðstæður, eins og við lagningu vega.  
 
Landvernd tók málið til umfjöllunar á aðalfundi sínum 6. júní sl. Fundurinn samþykkti að taka undir hugmyndir  um að setja lausagöngu búfjár enn strangari skorður og banna hana í áföngum. Þá var þess krafist að beit á illa förnu landi verði stöðvuð nú þegar. 
 
Tryggvi Felixson,
formaður Landverndar 
Efling byggða á Ströndum
Fréttir 13. maí 2025

Efling byggða á Ströndum

Tillögur til eflingar byggða á Ströndum hafa nýlega verið birtar. Þær byggja á s...

Nýr íshellir til athugunar
Fréttir 12. maí 2025

Nýr íshellir til athugunar

Sveitarstjórn Bláskógabyggðar hefur lagt fram tillögu nýs deiliskipulags sem tek...

Ný lög um Jöfnunarsjóð sveitarfélaga
Fréttir 9. maí 2025

Ný lög um Jöfnunarsjóð sveitarfélaga

Frumvarp hefur verið lagt fram á Alþingi um ný heildarlög um Jöfnunarsjóð sveita...

Háskólasamstæða mikilvæg
Fréttir 9. maí 2025

Háskólasamstæða mikilvæg

Háskóli Íslands og Háskólinn á Hólum verða samstæða frá næstu áramótum og er það...

Störfum í ferðaþjónustu fjölgar en fækkar í landbúnaði
Fréttir 9. maí 2025

Störfum í ferðaþjónustu fjölgar en fækkar í landbúnaði

Ferðaþjónusta í Fljótsdalshreppi hefur eflst mjög undanfarin ár, en landbúnaður ...

Sòl*Kol á Sólheimum og sumarið í vændum
Fréttir 8. maí 2025

Sòl*Kol á Sólheimum og sumarið í vændum

Það er viðeigandi að Sólheimar hafi orðið fyrir valinu við að halda málþing um f...

Lausnir á vandamálum í sauðburði
Fréttir 8. maí 2025

Lausnir á vandamálum í sauðburði

Í allmörg ár hefur verið venja hér í blaðinu að birta skýringarmyndir Þorsteins ...

Rýnt í Bændablaðið í bláu Adríahafinu
Fréttir 7. maí 2025

Rýnt í Bændablaðið í bláu Adríahafinu

Upp úr áramótum fréttist af manni sem lá í Bændablaðinu á Suðurskautslandinu. Nú...